وحی
وحی به معنای آگاهانیدن یا سخن پنهانی است، گاهی هم به معنی الهام، طلب، اخبار، فرمان، اشاره سریع و ...
به کار رفته است.
در اصطلاح مفسران قرآن و دانشمندان علوم قرآنی، وحی چنین تعریف‌هایی دارد:
دانش و هدایتی که خداوند به شیوه‌ای سری و پنهانی و خلاف رسم معمول بشر در هر زمینه‌ای که بخواهد به بندگان برگزیده اش ارزانی دارد.
و نیز:
کلامی که خداوند به یکی از پیامبرانش فرو می‌فرستد و به آن دلش را نیرو می‌بخشد، و آن پیامبر می‌تواند عین آن را بر زبان آورد یا بنویسد و به مردم ابلاغ کند.
وحی بر رسولان و پیامبران به دو گونه است:
1.القا در قلب، یعنی شیوه الهام یا رویای صادقه
2.سخن گفتن از آن سوی حجاب الهی با فرستادن جبرئیل.
واژه وحی در قرآن کریم به معناهای زیر به کار رفته است:
-- الهام فطری به انسان، همانند الهام به مادر حضرت موسی (سوره قصص، آیه 7)
-- الهام غریزی به حیوانات، همانند الهام به زنبور عسل (سوره نحل، آیه 68)
-- فرمان به جمادات، همانند فرمان دادن به زمین در آستانه روز قیامت (سوره زلزال، آیه 5)
-- وسوسه شیطانی (سوره انعام، آیه 112)
-- اشاره سریع، (سوره مریم، آیه 11)
-- خبردادن و آگاهیدن (سوره آل عمران، آیه 44)
-- رویا؛ همانند رویای حضرت ابراهیم علیه السلام درباره ذبح فرزندش.
گفتنی است که سه مورد آخر از جمله وحی‌ها بر پیامبران است.
رابطه عقل و وحی
موضوع یاد شده تاریخى طولانى داشته و از دیرباز، همواره ذهن اندیشمندان دینی را به خود معطوف داشته و از دیدگاههاى متفاوتى بدان پاسخ داده شده است،همچون:
• اخذ جانب وحى و نفى عقل
این دیدگاه به ترتولیان کارتاژی منسوب است.
این سخن معروف اوست که “ایمان مىآورم، چون امرى بىمعناست.”
• اصالت بخشى به وحى و عقل را در خدمت فهم وحى دیدن (آگوستین و آنسلم)
• تفوق عقل بر وحى (ابن رشد)
• تعاضد عقل و وحى (توماس آکوئیناس و دیگران) که خود تفسیرهاى گوناگونى دارد.
• تعاون بین عقل و وحی ، دیدگاه اسلام
این حدیث معروف است که: ماحکم به الشرع حکم به العقل در جهان مسیحیت گفته شده : پیامبران مشاهدات و حالات شخصی خود را در قالب مفاهیم ذهنی عرضه کردهاند و در متن مشاهده، که تجربه وجدانی و علم حضوری است، استدلال بیمورد می‌باشد.
در خارج از آن صحنه و واقعه وحیانی نیز سخنانشان عادی است، نه متنی مقدس.
از اینرو، ما نباید از متون وحیانی انتظار استدلال داشته باشیم.
این نظریه با سابقه طولانی خود، در فلسفه دینی قدیس آگوستین در قرن چهارم و پنجم میلادی به عنوان “تقدم ایمان بر فهم”نمودار شد و حاصل آن چنین بود که ایمان از راه لطف حاصل می‌شود و فهم، پاداش ایمان است.
بنابراین، تاکید چنین بود: “در پی آن مباش تا بفهمی، بلکه ایمان بیاور تا بفهمی”بدینسان، وحی از عقل، ایمان میطلبیده و تقریبا در تمام دوران قرون وسطی، این شعار غالب بوده است.طبق این نگرش، عقل تنها خدمتگزار ایمان بود.
در قرن حاضر نیز، که تفکر دینی مبتنی بر تجربه درونی و گرایشهای عرفانی، صحنهگردان اذهان اندیشمندان غربی شده است، ملاحظه میگردد که عقل جایگاهی ندارد و نمی‌توان از او تعیین کنندهترین سخن را شنید، وحی به سراغ انسان میآید ولی عقل راهی به سوی خدا و دریافت پیام او ندارد و سخن خدا از طریق سخن انسان به گوش میرسد.
این پیشنهادی بود از سوی “کارل بارث”که هم راه را بر نقد تاریخی گریزناپذیر کتاب مقدس باز میگذاشت و هم شنیدن سخن خدا از طریق کتاب مقدس را مفهوم میساخت.دیدگاهاگزیستانسیالیستی از مسیحیت مشابه همین نگرش، به شدت، مخالف عقل و عقلگرایی بود، بینشی که تمام اهتمامش این بود که عقل را به عنوان پیشفهم وحی طرد نماید و وحی را پاسخ سؤالهای “وجودی”انسان میدانست.
ارائه این دیدگاه در مسیحیت و گسترش آن به دو دلیل است: یکی، حل مشکل متون مقدس که هر روز با تحقیقات تازه، اصالتش مخدوشتر می‌شود و محتوای نابسامان و نامعقول آن قابل دفاع نمینماید.
از اینرو، ناگزیر به سراغ برچسب تازهای میگشتهاند تا کسی از این اسطورهها و دست نوشتههای معمولی تقاضای استدلال و سازگاری با عقل را نداشته باشد.
دوم، مشکل بزرگ دیگری است که مسیحیت با آن درگیر است، فرقی میان کشف و الهام عارفان و وحی پیامبرانعلیهمالسلام نمینهد و هر دو را در یک قلمرو میبیند.
بدین لحاظ، به این نتیجه میرسد که انتظار استدلال از مکاشفه پیامبرانه بیمورد است و مخاطبان هرگز نباید چنین توقعی داشته باشند.
قلمرو وحی شناسی جغرافیای بحث ما، فعلا در حق بودن قرآن نیست بلکه ناظر به امر دوم است یعنی مقدس بودن قرآن و این که قرآن کتاب وحی است.
البته وحی را از زوایای گوناگون می‌توان مورد بررسی قرار داد و پیوند آن را با قرآن مورد به گفتگو گذاشت.
ولی ما بیشتر قصد آن داریم تا در این فرصت فراهم آمده به خود وحی و چگونگی آن بپردازیم.
ما مسلمانان بر این باور هستیم که قرآن کتاب آسمانی است که پیامبر به وسیله ی وحی آن را دریافت کرده یا بر او القاء شده است.
و به همین جهت هم آن را حق می‌دانیم.
اینکه گذشتگان ما بر چه اساسی این کتاب را حق می‌دانسته‌اند، حرف و سخن دیگری است، ولی الان ما هستیم و این کتاب الهی.
باید ببینم که حق بودن آن قابل اثبات هست یا نه؟
ما دو راه در پیش رو داریم 1- اثبات بکنیم آنچه که در داخل این مجموعه است (قرآن) قضایاتی است که می‌توان صدق و کذب یا درستی و نادرستی آنها را اثبات کرد.
2- اثبات کنیم که این مجموعه از جانب خداوند است.
قسمت اول حق بودن را اثبات می‌کند و قسمت دوم مقدس بودن را.
چه بسا امور مقدسی که حق نباشند.
یا ما آنها را حق ندانیم.
پیش از پرداختن به دو پرسش فوق لازم است از سه گذرگاه مهم عبورکنیم: گذرگاه نخست: منبع شناخت بودن وحی باید ابتداء اثبات کرد که وحی نشان دهده ی واقع است.
وحی می‌تواند واقعیت را به ما ینمایاند.
این کاری است بر عهده ی معرفت شناسی.
زیرا کتاب‌های مقدس از جمله قرآن از آن جهت مقدس‌اند که از خداوند به طریق وحی به بشر رسیده است.
گذرگاه دوم: این کتاب مشخص(که قرآن باشد) همان چیزی است که از طریق وحی رسیده است.
باید ثابت کرد، آنچه که بر پیامبر نازل می‌شد، همین چیزی است که هم اینک در اختیار ماست.
این کتابی که ما آن را مقدس می‌دانیم همان چیزی است که خداوند بر پیامبر فرو فرستاده است.
گذرگاه سوم: اعتبار تفسیری فهم ما البته گذرگاه سوم، چندان به بحث ما مرتبط نمی‌شود ولی مهم است.
و آن این که اثبات کنیم، فهمی که ما از گزاره‌های کتاب مقدس داریم.
ارزش و اعتبار تفسیری را دارد؟
می‌توان آن را ملاک سنجش قرار داد.
به لحاظ نشانه‌شناسی.
نحوشناسی، تاریخ‌شناسی، طبیعت شناسی و … عرصه و قلمرو بحث ما در همان گذرگاه اول و دوم است.
آن هم نه اثبات منبع معرفتی وحی، یا اثبات اینکه قرآن همان وحی است.
بلکه ما به بخشی از این مقوله خواهیم پرداخت که چیستی وحی و چگونگی آن باشد: به راستی وحی چیست؟
سخن و کلام الهی یا کلمه ی الهی به چه معنا است؟
چگونه خداوند با بشر سخن می گوید؟
در چه زمانی و چگونه وحی رخ داده است؟
بیشتر در ادامه ی بحث، تلاش می‌کنم تا گزارش بدهم از آنچه برخی بزرگان از متفکران اسلامی در این باره ابراز داشته اند و خود به عنوان یک ناظر در کنار این میدان و همراه شما خواهم بود.
تبیین موضوع بحث وحی، منظور آن چیزی است که به پیامبر ابلاغ شده است.
و الا آنچه پیامبر به مردم ابلاغ کرده است (با یک روایت) یک بحث کاملاً تاریخی است.
پیامبر چگونه آنچه را که شنیده بود بیان می‌کرد؟
چه کسانی آن را می‌شنیدند؟
چگونه یا آن برخورد می‌کردند؟
چه کسانی شنیده های خود را از پیامبر می نگاشتند؟
چه کسانی این نگاشته را تدوین کرده است؟
نوع تدوین چگونه بود؟
این‌ها مربوط به آن بخش از وحی است که قرآن گفته می‌شود و بحث تاریخی قرآن است.
که از این مقوله به تفصیل در علوم قرآنی بحث می شود.
ما در بحث وحی شناسی به مرحله بیش از این یعنی پیش از ابلاغ وحی به مردم خواهیم پرداخت.
به بیان دیگر پیامبر به مردم می‌گفت: چنین چیزی بر من وحی شده است.
آنچه که بر او وحی شده است.
همان قرآن است.
بحث ما در این است که چگونه وحی می‌شد؟
از جانب چه کسی وحی می‌شد؟
و … لذا عرصه و قلمرو بحث را خواستم از همین ابتداء روشن کنم که بحث ما از این جهت تاریخی نخواهد بود.
بحث از چیستی و چگونگی وحی است که یک بحث کاملاً نظری و ذهنی است.
وحی خود یک پدیده است.
آنچه که پدیده تلقی می‌شود آن بخش از وحی است که به "ما" انتقال می یابد.
ولی این که خود این وحی چگونه اتفاق افتاده است، این یک بحث تئوریک و نظریه پردازی است و من فکر می کنم بیشتر تحلیلی و توصیفی بوده باشد.
راه پرسنگلاخ و موانع بسیار وحی از اصطلاحات یا واژه‌هایی است که به حوزه ی درون و حالات درونی شخص مربوط است.
لذا نمی‌توان به راحتی به معنای آن دست پیدا کرد.
هر توضیحی پیرامون این حالت، شاید بتواند ما را به معنای آن نزدیک کند ولی خود آن را نشان نخواهد داد.
ضمن آن که وحی یک راه درونی برای شناخت و آگاهی است و به اجمال می‌دانیم که افراد خاصی از این توانائی برخوردار بوده اند و آنچه که برآنها وحی می‌شد چیزی است که همگان فاقد آن هستند.
مثلاً الهام را همه یا اغلب دارند و می دانند که چیست ولی وحی را همه ندارند، لذا وحی را با ابزار معرفتی دیگری که عقل است می‌خواهیم بشناسیم.
وحی نقطه مقابل عقل یا ابزار معرفتی همچون عقل است پس غیرعقل است.
ما فحوای وحی را با عقل فهم می‌کنیم، ولی چگونگی وحی را تنها چیزی که در اختیار داریم برای شناختن آن همین عقل است.
با عقل می‌خواهیم چگونگی وحی را دریابیم.
بسیار دشوار و سخت می‌نماید.
البته راه مکاشفه هم هست که سودمند نیست زیرا قابل تبیین و انتقال به دیگران نیست.
و وحی نوعی ادراک خاص است در برابر عقل.
عقل دو نوع ادراک دارد، عقل مدرکات عملی.
مدرکات نظری، وحی با توجه به آنچه که مرسوم است البته آنچه بر نبی وحی شده است غیر از این ادراکات رایج و مرسوم است.
به گفته غزالی در المننفذ، برای شناخت ریاضی‌دان یا به ریاضی‌دانها رجوع می‌کنیم یا خود اهل ریاضی می‌شویم.
برای شناخت فقها یا خود فقیه می‌شویم و یا از فقهاء می‌پرسیم.
(از باب تبدیل علم اجمالی به تفصیلی) پیامبران را چگونه می‌توان شناخت؟
راه علوم، ما را به شناخت انبیاء نمی‌رساند.
خود نیز پیامبر نیستیم تا بتوانیم بشناسیم.
می بینید که راه راه بس دشوار و پر از سنگلاخ و موانع فراوان است.
انسان برای ارتباط با دیگران از زبان، استفاده می‌کند.
و زبان به معنای گسترده‌تری از واژه‌ها است.
وقتی که بخواهیم چیزی را به دیگری بفهمانیم، باید آن را توصیف و تبیین کنیم.
یا بر پیش انگاشته‌های شنوده، بسنده کنیم.
در گفتگوی با دیگران لازم است از واژه‌ها و اصطلاحات مشترک کمک گرفت.
یک هندو با یک فارسی به جهت نبود زبان مفاهم نمی‌توانسته اند ارتباط برقرار کنند.
یک فیلسوف با یک فیزیکدان به جهت نبود اصطلاحات مشترک نمی‌توانند ارتباط برقرار کنند.
کتاب وحی و نبوت استاد شریعتی را می‌خواندم.
ایشان چون نسبت به فلسفه و اصطلاحات فلسفی، کاملاً ناآشنا است.
لذا نمی‌تواند نه حرف آنها را بفهمد و نه هم می‌تواند با آنها ارتباط برقرار کند.
لذا بحث زیانهای مشترک مسأله اساسی است.
اغلب سوء تفاهم‌ها ناشی از فقدان همان زبان مشترک است.
ما در مفاهمه و ارتباطاتمان از سه نوع واژه و یا جمله کمک می‌گیریم: 1- جملاتی که در آنها کمیت مورد نظر است.
مثلاً سطح کره زمین.
مساحت ایران.
حجم آبهای دریا.
جمعیت یک کشور.
در این موارد این اعداد هستند که برای ابهام زدایی به کار گرفته می شوند.
2- جملاتی که در آنها کیفیت مورد نظر است.
مانند هوا گرم است.
هوا سرد است.
من اضطراب دارم.
من نفرت دارم.
من عاشق هستم … 3- جملاتی که در آنها گرچه کمیت مطرح می‌شود ولی کمیت آنها ابهام دارد.
آن هم به جهت آمیختگی و همنشینی با کیفیت، مثلاً هر چه رفتیم، بیشتر دور شدیم.
بیشتر و دور شدن، از مقوله‌های کمی است ولی چون ابهام آلود است، حالت کیفی پیدا کرده است.
در بیان مطلب و باور به این که شنونده، نسبت به آنچه که ما قصد تفهیم آن را داشته‌ایم، درک درستی پیدا کرده است در مورد کمیات مشکل نداریم یا کمتر دچار مشکل خواهیم شد مگر آن که مخاطب، اصلاً با عدد و رقم بیگانه باشد.
اما نسبت به کیفیات و مقولات آمیخته به هم که کمی کیفی اند، به شدت دچار مشکل هستیم.
در مقایسه بین علماء گفته می‌شود که فلان عالم باسواد است یا فلانی از فلان عالم با سوادتر است.
چه شاخصی برای این مقایسه وجود دارد.
فلانی از فلانی باتقواتر است.
در این موارد ما شاخص و مقدارسنج نداریم.
هر کس از این شاخص