تغییر نظام آموزشی به منظور سازگاری آن با مقتضیات دوران بازسازی نشان می دهد که ضرورت و نیاز خلاقیت ، پیش از پیش احساس شده است ، در تغییر نظام آموزشی به تجدید نظرهایی کلی و اساسی در زمینه های مختلف نیاز داریم .
در این مقاله سعی بر تعلیم و تربیت خلاق ، به ارتباط خلاقی که یاد دهندگان با یادگیرندگان باید داشته باشند می پردازیم .
برای ادامه حرکت به سوی تعلیم و تربیت خلاق و به منظور پرورش یادگیرندگان خلاق باید یاد دهندگان یعنی معلمان که ستون های اصلی نظام آموزشی هستند دارای خصوصیات خاصی باشند در این مقاله هدف آن است که بر مبنای دستاوردهای پژوهشگران و مطالعات و تجربیات اینجانب این خصوصیات را تحت سه عنوان بررسی می کنیم :
1- خصوصیات معلم در ارتباط با یادگیرندگان که در برگیرنده ارتباط عاطفی ، آموزشی و اخلاقی ( انضباطی ) است .
2- خصوصیات معلم در ارتباط با خود ( خصوصیات شخصیتی )
3- خصوصیات معلم در ارتباط با یادگیری و آموزش ( فعالیت های شغلی ).
1- خصوصیات معلم در ارتباط با یادگیرندگان
در زمینه خصوصیات معلم در ارتباط با یادگیرندگان سه زمینه عمده را مورد توجه قرار می دهیم .این زمینه ها به ترتیب عبارتند از :
الف : ارتباط عاطفی ب : ارتباط آموزشی
ارتباط عاطفی:
در ایجاد ارتباط عاطفی معلمان خلاق علاوه بر آنچه گفته شد به این گونه فعالیت ها باید بپردازند.
-تشویق و تقویت خلاقیت : بر اساس تحقیقاتی که در ایران توسط محققین انجام شده نشان می دهد که معلمان خلاق در کنار نگرش مثبتی که نسبت به خلاقیت دارند با ابراز علاقه و احترام به برقراری ارتباطی خلاق با یادگیرندگان بویژه یادگیرندگان خلاق ، این توانایی را به صورت های مختلف تایید و تشویق و تقویت می کنند.
-برقرار کردن رابطه عاطفی عمیق : بسیاری از معلمان خلاق مایل به برقرار کردن روابط عمیق و سالم بین خود و یادگیرندگان با یکدیگر هستند آنها بر این عقیده اند که این ارتباط صمیمانه و عمیق عاطفی محیط و شرایط مساعد را پرورش و توسعه خلاقیت فراهم می کنند .این معلمان نه تنها از انتقادات یادگیرندگان خود ناراحت نمی شوند بلکه آنها را تشویق به اظهار نظر و بیان انتقادات خود می کنند.
اارتباط آموزشی : نتایج حاصل از پژوهش ها و تجربیات عملی نشان داده که معلمان خلاق در ارتباط آموزشی خود با یادگیرندگان راههایی مثل استفاده از حواس ، استفاده از روش بحث و گفتگو ، امکان تجربه و خطا ، توجه به کیفیت تفکر ،تکیه بر کیفیت در مقابل کمیت یادگیری ، استفاده از روش کنکاش مغزی ، تکیه بر تفکر واگرا در مقابل تفکر همگرا ، توجه به تفاوت های فردی با یادگیرندگان و روش اداره کلاس را مد نظر دارند.
2- خصوصیات معلم در ارتباط با خود ( خصوصیات شخصیتی )
گوته می گوید ، اندیشیدن آسان است و عمل کردن مشکل ، اما مشکل ترین کارها عمل کردن به آن چیزهایی است که می اندیشیم پس بررسی و پژوهش های کوتاه مدت و بلند مدت نشان داده که افراد خلاق از جمله معلمان خلاق در ابعاد ذهنی ، عاطفی و اجتماعی دارای خصوصیاتی هستند که در ابعاد ذهنی می توان به کنجکاوی شدید توام با شک گرایی و روحیه تجربی (پویندگی ) تمرکز حواس و استمرار در اندیشیدن ، روان بودن در تولید اندیشه توام با روانی کلام ، انعطاف پذیری ذهنی به صورت آزمون ،استقلال فکر و عمل ، مهارت در بازسازی عقاید پشتکار و پایداری ، اعتقاد به خویشتن با نگرش مثبت ( خودباوری ) و .....
پرداخت .
3-خصوصیات معلم در ارتباط با یادگیری و آموزش
بیش از نود درصد از معلمان خلاق معتقدند که خلاقیت در نظامی پا می گیرد که یادگیرنده در یادگیری خود نفش فعال و سازنده داشته باشد و معلم راهنما و تسهیل کننده باشد نه این که معلم مطالب را کاملا پخته و خود نیز به فراگیر بخوراند بلکه بستر و راه را هموار و مناسب سازد آنان وظیفه مهم معلم را بنا کردن شناخت ، تربیت ذهن برای منطقی اندیشیدن و تقویت تفکر خلاق می دانند و یا تسلط بر آموخته های مختلف یا شناخت و به کارگیری روشهای ارزشیابی آموزشی و پرورشی .
خصوصیات معلم پرورش دهنده خلاقیت
مربی یا معلمی که می خواهد یک کلاس ویژ ه ی پرورش خلاقیت را اداره کند و یا این که علاقمند است در جریان تدریس روزمره ی خود به طور جدی پرورش خلاقیت دانش آموزان را هم مدنظر داشته باشد، اگر چنان چه از خصوصیات و نگرش های ویژ ه ای که با ماهیت و فرآیند خلاقیت مناسبت دارد ، برخوردار باشد ،مطمئنا در کار خود بسیار موفق تر عمل خواهد کرد.
البته یک چنین معلمی حتما لازم نیست که خودش فردی خلاق باشد ،اما اگر چنان چه شخصا از مهارت های اساسی خلاقیت برخوردار باشد و بتواند عملا از آن ها استفاده کند ،بدون شک در پیش برد و هدایت کلاس و تاثیر گذاری بیش تر و بهتر بر دانش آموزان خود موفقیت بیش تری کسب خواهد کرد.
برخی ویژگی های معلم علاقمند به خلاقیت که داشتن آن ها به بازدهی بیش تر کلاس و تدریس او می انجامد، موارد زیر است :
1- فردی انتقاد پذیر باشد .
2-تحمل عقاید نو دانش آموزان را داشته باشد.
3-از صبر و تحمل بالایی برخوردار باشد .
3-از صبر و تحمل بالایی برخوردار باشد .
4-به تفاوت های فردی و منحصر به فرد بودن تک تک دانش آموزان اعتقاد داشته باشد.
5-از انگیزه ای قوی برخوردار باشد.
6-پذیرای ایده ها و نظرات غیر عادی دانش آموزان خود باشد.
7-دوست دار هنر و زیبایی شناسی باشد.
8-تا حد امکان به دانش آموزان خود آزادی عمل بدهد.
9-در چند زمینه ی مختلف معلومات و مهارت داشته باشد .
10-برای هر دانش آموز احترامی ویژه قائل باشد .
11- خیال پردازی دانش آموزان را تشویق کند.
12-در مواقع لزوم بتواند کودکانه بیاندیشد و کودکانه عمل کند.
13-به دانش آموزان خود اجازه دهد که گاهی اشتباه کنند.
معلمان خلاق چگونه عمل می کنند؟
به راستی که این دلها خسته می شوند همانطور که بدن ها خسته می گردند پس نوبرها و تازه پیدا شده های حکمت ها را برای آن دلها بجویید.
حضرت علی (ع) بسیاری از معلمان خلاق بخصوص تا زمانی که یاد گیرندگان به تفکر ذهنی ، انتزاعی و مجرد در دوره ی ابتدایی نرسیده اند به پرورش حواس و استفاده از آنها در آموزش می پردازند.
عده قابل توجهی از این معلمان در کنار استفاده از وسایل سمعی وبصری (که غالباً توسط یاد گیرندگان ساخته شده است) ، یادگیرندگان را به مشاهده طبیعت و پدیده های آن و مراکزمختلف علمی ، هنری ، صنعتی و ...
تشویق و راهنمایی می کنند.
در بررسی های انجام شده ، بسیاری از معلمان خلاق بر این نظر بودند که یکی از اشکالات تعلیم و تربیت غیر خلاق و ایستا ، عدم ارتباط سازنده که بین یاددهنده و یاد گیرنده است .
این رابطه که مبتنی بر انتقال یک رشته اطلاعات و معلومات معین از یاد دهنده به یاد گیرنده است ، باعث تسلط یاد دهنده بریادگیرنده و اتکای دانش آموز به معلم می شود.
معلمان خلاق ، این ارتباط سلطه گرانه را درست نمی دانند زیرا معتقدندکه نتیجه آن عدم توسعه ذهن یادگیرنده است و با تولید تفکر منطقی و فعال که درخلاقیت نقش عمده دارد، مغایرت دارد.
معلمان خلاق برای ایجاد شرایط مساعد روشهای مختلفی دارد که در زیر به آنها اشاره می شود: استفاده از روش تدریس یاد گیرنده مدار: معلمان خلاق این نگرشی که " دانستن یک فرایند است و نه یک نتیجه " پذیرفته اند و غالباً با روش تدریس معلم مدار مخالف هستند که عملاً مبتنی بر تقلید و انتقال اطلاعات معین و غالباً از پیش طرح ریزی شده اند یاد دهنده به یاد گیرنده است .
آنان " روش تدریس یاد گیرنده مدار" را که در آن یاد گیرنده با بکار گیری مکانیزمهای حسی و تحلیلی خود بطور فعال در یاد گیری مشارکت دارد، تأیید و از این روش استفاده می کنند.
به طور خلاصه بسیاری از معلمان خلاق معتقدند که آموزش نباید بر مبنای حافظه و انتقال صرف معلومات باشد، بلکه آموزش خلاق و پویا باید با مشارکت و فعالیت یادگیرنده انجام شود و مبتنی بر درک ، تجزیه و تحلیل ،ترکیب و ارزشیابی مطالب باشد.
به نظر این معلمان ، از این طریق روش اکتشافی می توان به این اهداف دست یافت و به سوی تعلیم و تربیت خلاق ، سریعتر حرکت کرد.
استفاده از روش بحث و گفتگو: معلمان خلاق ، با توجه به رابطه بین رشد ذهنی و کلاسی و اعتقاد به اینکه " زبان نیروی محرکه تخیل است " ، عمل ذهنی را مستلزم همکاری و تعامل بین افراد می دانند .
از این رو گفتار فی البداهه یا سخنان خود جوش راتقویت کرده ، به آن جهت صحیح می دهند.
در کلاس این معلمان سخنان خودجوش گفت و گوی آزاد و متقابل و غیر کلیشه ای که نیاز به داد وستد ذهنی و اجتماعی دارد، بین یاد دهنده و یادگیرنده به فراوانی دیده می شود.
معلمان خلاق غالباً درس را به مطرح کردن سؤالاتی جالب که یادگیرندگان را به فکر وا می دارد وبینش آنان را گسترش می دهد ، شروع می کنند و سپس با جهت دادن صحیح به بحث ، سعی می کنند آن را در مسیر اصلی حفظ کنند یا یادگیرنده از راه به هم پیوستن اطلاعات به آگاهیهای جدید برسد.
این معلمان در برقراری چنین نظام ارتباطی و بحث و گفتگو ، این فکر را به یاد گیرندگان القاء می کنند که هر فرد و حتی معلم می تواند از دیگران و از جمله یاد گیرندگان خود درسهایی بیاموزد.
امکان تجربه و خطا کردن : معلمان خلاق به یادگیرندگان خود امکان " تجربه کردن " می دهند و خطاهای آنان را نیزبه عنوان فرایندی در یادگیری می پذیرند.
زیرا معتقدند که اشتباه قسمتی از حقیقت را در خود نگه می دارد.
در صورت لزوم این معلمان یاد گیرندگان را به حدس زدن و انجام آزمایش علاقمند می سازند.
زیرا بر این باورند که در چنین وضعی یادگیرنده به استقلال فکری و روحیه ابداع و تحقیق که مایه خلاقیت است ، دست می یابد.
توجه به کیفیت تفکر و نه سرعت انتقال : پژوهشها و تجربیات متعدد نشان داده که معلمان خلاق یادگیرنده را از نظر زمانی تحت فشار نامعقول قرار نمی دهند .
آنها انتظار ندارند که یاد گیرنده مطلب یا سؤال را با سرعت زیاد و بدون تفکر و تأمل لازم و کافی پاسخ دهد .
این معلمان به کیفیت تفکر و خلاقیت آن بیش از سرعت انتقال در بیان مجدد مطالب اهمیت می دهند و سعی می کنند این طرز فکر را در یاد گیرندگان نیز بوجود آورند.
تکیه بر کیفیت در مقابل کمیت یادگیری : معلمان خلاق و پویا بر کیفیت یادگیری و عمل یاد گیرنده بیش از کمیت و وسعت برنامه تأکید دارند.
لذا عملاً مشاهده کرده ایم که این معلمان تکالیف کمتری بر عهده یادگیرندگان خود می گذارند ولی انتظار دارند که یادگیرندگان آن تکالیف را با خلاقیت انجام دهند.
اگر دانش آموزان با پژوهشهای آزادانه خود به شناخت برسند ، این کار موجب توجه به کیفیت یادگیری می شودونه صرفاً نتایجی کمی حاصل از آن .
بنابر این باعث می شود که معلمان بر موفقیت تحصیلی ، نمره و بهره هوشی نیز تکیه کنند.
( شهر آرای ، 1370) در مدارس سنتی فعلی ، تدریس خوب آن است که مسیر عملیات برای دانش آموزان به روشنی مشخص گردد و تنها یک پاسخ به عنوان پاسخ صحیح ارائه می شود.
به این سؤال فکر کنید .
( نصف دوازده چند است ؟) شما از پاسخهای (6، 4، 9) کدام را انتخاب می کنید.
معلم باید موظف باشد که سرعت و جهت یادگیری دانش آموزان را تنظیم می کند و دانش و مهارتهایی پراکنده که با فعالیتهای معنی دار همراه نیستند ارائه دهد.
پروژه های فردی هدفدار و سرگرم کننده : راه اندازی قوه تخیل و تصور، هدف اصلی این نوع پروژه ها است .
انجام این گونه فعالیتها هم به کار دست و هم به ذهن نیازمند است و نتایج آن فوری و ملموس است .
پروژه هایی نظیر استفاده از گل رس ، موم ، خمیربازی و برگزاری نمایشگاهی از آثار کودکان ، ضمن سرگرم کننده بودن ، مهارت هایی نظیر روانی ، انعطاف ، نوآوری ، بسط ، همخوانی اندیشه و ...
را که برای پرورش رفتار خلاق ضروری هستند رشد می دهند.
اختراع : هدف اصلی ازاین نوع پروژه ارائه یک طرح است نه ساختن واقعی یک شیء .
تشخیص تناسب پروژه های سرگرم کننده و هدفدار برای دانش آموزان بر عهده معلم است .
از طریق این نوع فعالیتها و تجارب یادگیری است که میزان بازدهی رفتار خلاق در دانش آموزان افزایش می یابد و