دانلود مقاله جغرافیای طبیعی شهرستان نیشابور

شهرستان نیشابور با قرارگرفتن در استان خراسان رضوی و در محدوده‎ی ریاضی (58 درجه و 8 دقیقه تا 59 درجه و 20 دقیقه) طول جغرافیایی و (35 درجه و 35 دقیقه تا 36 درجه و 52 دقیقه) عرض شمالی واقع گردیده است .

(جدول ش 1: طول و عرض جغرافیایی شهرستان‎های استان)
موقع نسبی : این شهرستان به شکل بیضی در امتداد رشته کوه‎های بینالود قراردارد .

رشته کوه‎های بینالود که به‎صورت نواری در جهت شمال غربی جنوب شرقی شهرستان امتداد یافته است ، این شهرستان را از شهرستان‎های مشهد و قوچان جدا می‎سازد.

در قسمت غرب ، نیشابور و سبزوار 162 کیلومتر مرز مشترک دارند و از طریق رشته کوه طاغنکوه از یکدیگر جدا می‎گردند.

در قسمت جنوب غربی ، رشته کوه‎های سرخ ، با ارتفاعات نسبتاً بالا، این شهرستان را از شهرستان کاشمر جدا می‎سازد ؛ مرز مشترک نیشابور با شهرستان کاشمر حدود 51 کیلومتر و با شهرستان تربت حیدریه ، که در جنوب شرقی شهرستان نیشابور قراردارد ، حدود 69 کیلومتر است.

در قسمت شرق و شمال شرقی ، مرز مشترک شهرستان نیشابور با مشهد و چناران به ترتیب ، حدود 75 کیلومتر و حدود 60 کیلومتر است و 1-1-2.

وسعت شهرستان نیشابور
مساحت استان خراسان قبل از تقسیم به‎عنوان بزرگ‎ترین استان پهناور کشور به لحاظ وسعت 9/298082 کیلومترمربع است و براساس تقسیمات سیاسی وزارت کشور در سال 1378 قبل از تقسیم خراسان ، وسعت شهرستان نیشابور معادل 3/8925 کیلومتر بوده که 99/2% از مساحت استان را دربرمی‎گرفت و به لحاظ وسعت در سطح استان ، رتبه یازدهم را دارا بود.

در این میان شهرستان بیرجند با 3/34269 کیلومترمربع معادل 8/13 درصد از کل استان بزرگ‎ترین شهرستان و شهرستان فریمان با مساحتی برابر 5/3324 کیلومترمربع و 1/1% وسعت از کل استان کوچکترین شهرستان استان را به لحاظ وسعت تشکیل می‎دهند .

امّا بعد از تقسیم خراسان بزرگ به سه استان خراسان رضوی ، خراسان شمالی و خراسان جنوبی ، شهرستان نیشابور از نظر وسعت در مقایسه با سایر شهرستان‎های خراسان رضوی با 3/8925 کیلومترمربع از 7/150547 کیلومترمربع ، رتبه هشتم را داراست.

.

تقسیمات سیاسی شهرستان نیشابور
براساس تقسیمات سیاسی وزارت کشور در سال 1378 ، این شهرستان دارای 5 بخش ، 15 دهستان ، 5 نقطه شهری (درحال حاضر 7 نقطه شهری) و 606 آبادی دارای سکنه است ؛ مشخصات بخش‎ها ، دهستان‎ها و برخی از آبادی‎ها و نقاط شهری این شهرستان به شرح ذیل می‎باشد (ج ش 3 : نام‎ها و مساحت شهرستان به تفکیک بخش و دهستان) :
1) بخش مرکزی: این بخش که با مساحتی حدود 3/1331 کیلومترمربع ، 9/14% از شهرستان را دربرگرفته است ، دارای 4 دهستان به‎نام‎های فضل ، مازول ، دربقاضی و ریوند و تعداد 229 آبادی و شهر نیشابور (مرکز شهرستان) می‎باشد.

جمعیت این بخش معادل 227675 نفر و تراکم این بخش 01/171 نفر در کیلومترمربع و متراکم‎ترین بخش شهرستان است .

دهستان‎ها و آبادی‎های بخش مرکزی :
دهستان فضل : این دهستان با مساحتی حدود 5/292 کیلومترمربع و با مرکزیت روستای ابوسعیدی دارای 17853 نفر (جمعیت روستایی) است .

شهرنیشابور بخشی از آن است و 47 آبادی دارای سکنه در این دهستان قراردارد .
دهستان دربقاضی : مساحت این دهستان 1/268 کیلومترمربع و با مرکزیت روستای خوجان در قسمت جنوبی بخش مرکزی قرار دارد .

جمعیت روستایی این دهستان (بدون احتساب جمعیت شهرنیشابور) ، 11092 نفر بوده و تعداد آبادی دارای سکنه‎ی این دهستان 67 آبادی است .
دهستان مازول : با مساحت 9/531 کیلومترمربع و جمعیت روستایی 27579 نفر و تعداد 60 آبادی با مرکزیت روستای قطن آباد در بخش شمالیِ بخش مرکزی قراردارد .
دهستان ریوند : با مساحت 8/238 کیلومترمربع ، در غرب بخش مرکزی واقع گردیده ، جمعیت آن 12304 نفر ، دارای 55 آبادی دارای سکنه و مرکز آن روستای شادمهرک است .

2) بخش تحت جلگه : بخش تحت جلگه که با مساحت 9/1901 کیلومترمربع ، 3/21% از مساحت شهرستان را دربردارد ، دارای 3 دهستان به‎نام‎های تحت جلگه ، طاغنکوه ، فیروزه و تعداد 103 آبادی و شهر بزغان است .

این بخش به لحاظ جمعیت دارای 55955 نفر و تراکم جمعیتی در این بخش حدود 4/29 نفر در کیلومترمربع است .
3) بخش سرولایت : این بخش به‎عنوان شمالی‎ترین بخش شهرستان با مساحت 1/1608 کیلومترمربع ، 01/18% از شهرستان را دربرگرفته است ، دارای 2 دهستان به‎نام‎های بینالود و سرولایت و تعداد 30519 نفر جمعیت و تعداد 78 آبادی است .

تراکم جمعیتی آن معادل 19 نفر در کیلومترمربع .
4) بخش میان جلگه : این بخش به‎عنوان جنوبی‎ترین بخش شهرستان بامساحت4/2944 کیلومترمربع، 33% از وسعت شهرستان را دربرگرفته است.

این بخش دارای3 دهستان به‎نام‎های بلهرات، عشق‎آباد و غزالی، وتعداد94 آبادی است.

جمعیت این بخش 38377 نفر و تراکم جمعیتی آن 03/13 نفر در کیلومترمربع .

5) بخش زبرخان : بخش زبرخان که با مساحتی برابر7/1139 کیلومترمربع، 8/12% از مساحت شهرستان را دربرگرفته و در قسمت جنوب شرقی شهرستان واقع گردیده است ، دارای 3 دهستان به‎نام‎های اردوغش ، اسحاق آباد و زبرخان ، و 103 آبادی ، و 3 شهر درود ، قدمگاه و خرو است .

جمعیت آن 58709 نفر بوده و تراکم جمعیت در این بخش 5/51 نفر درکیلومترمربع می‎باشد (نقشه ش 2 : تقسیمات سیاسی شهرستان به تفکیک بخش و دهستان) .

1-2.

اقلیم شهرستان نیشابور
1-2-1.

بررسی کلی آب و هوا
در تقسیمات اقلیمی کشور، نیشابور جزو اقلیم فلات مرکزی و نیمه بیابانی است که در زمستان نسبتاً سرد و در تابستان معتدل است، در این اقلیم که بیش‎تر شرایط مناطق نیمه استوایی را دارد ، در اثر وزش بادهای مهاجر که به طرف استوا در حرکت هستند، هوا بسیار خنک است.

این منطقه جزو مناطق با فشار هوای زیاد است ، دراین گونه مناطق هوا به دلیل حرکت از قسمت‎های فوقانی ، از بالا به پایین گرم و خشک می‎باشد .
آب و هوای نیشابور ، نسبت به پستی و بلندی مناطق شمالی و جنوبی آن متفاوت است ؛ در کوهستان‎های شمالی و جنوبی ، معتدل مایل به سرد و در جلگه‎ی مرکزی ، معتدل است و از نظر میزان بارندگی جزو نواحی خشک محسوب‎می‎گردد .
1-2-2.

دما :
شهرستان نیشابور با میانگین درجه حرارت 9/13 در سال و 100 روز یخبندان در سال و با میانگین حداقل 1/7 و میانگین حداکثر دمای 5/22 جزو یکی از نقاط سرد استان محسوب می‎گردد.

(جدول ش 4 و نمودار ش 3)
متوسط درجه حرارت روزانه (دوره 30 ساله) C 8/13 است .

-2-3.

بارش:
پراکندگی باران ، در طول زمان و مکان ، در شناسایی اقلیم یک منطقه اهمّیت فراوانی دارد .

در شهرستان نیشابور نیز بارندگی به‎عنوان پارامتر مؤثّر در تعیین اقلیم این شهرستان تأثیر چشم‎گیری داشته است .
ریزش جوّی در این شهرستان از اواخر مهرماه آغاز و تا اوایل دی ماه به‎صورت باران ادامه می‎یابد و از اوایل دی ماه به‎صورت برف و باران (بیش‎تر به‎صورت برف) تا اوایل فروردین ماه ظاهرمی‎گردد ؛ سپس ازاوایل فروردین ماه تا اوایل اردیبهشت به‎صورت باران ادامه می‎یابد .

متوسط کل بارندگی سالانه‎ی شهر نیشابور (دوره‎ی سی ساله) 4/247 میلی‎متر ، حداکثر متوسط بارندگی ماهانه در اسفندماه 87/50 میلی‎متر و حداقل متوسط بارندگی ماهانه در مردادماه 16/0 میلی‎متر بوده است .

هم‎چنان که در نمودار شماره 4 مشاهده می‎شود ، شهرستان نیشابور از لحاظ متوسط میزان بارش در سال ، مقام سوم را در سطح استان به خود اختصاص داده است .
توزیع بارندگی در فصول مختلف متفاوت بوده ، به‎طوری که 6/52% بارندگی در فصل زمستان ، 8/34% در بهار، 7/0% در تابستان و 12% در پاییز صورت می‎گیرد .

(ج ش 5 : وضع جوّی شهرستان نیشابور به تفکیک ماه)

نمودار ش 3 : متوسط درجه حرارت سالانه ایستگاه‎های هواشناسی استان و نمودار ش 4 : بارندگی سالانه ایستگاه‎های هواشناسی استان خراسان ( طبق نمودار در صفحه مربوطه اصلاح گردد) ج ش 5 : وضع جوّی شهرستان نیشابور به تفکیک ماه مأخذ: آمارنامه استان خراسان:1378.

نمودار آمبروترمیک (روش گوستن) نمودار ترسیم شده نشان می‎دهد که در فصل سرد سال ، میزان دما پایین ، ولی میزان بارندگی قابل ملاحظه است و برعکس در فصل گرم به موازات بالارفتن دما، میزان بارش‎های جوّی کاهش می‎یابد ، درنتیجه خشکی تابستان ظاهرمی‎شود .

به همین جهت ماه‎های خرداد، تیر و مرداد دوره‎ی بحرانی پرورش محصول‎اند ، چون طی این ماه‎ها رطوبتی که از اواخر پاییز و زمستان و اوایل بهار در خاک ذخیره شده ، از یک طرف توسط گیاهان در حال رشد و از طرف دیگر به‎واسطه‎ی تبخیر رو به افزایش ، درنتیجه بالا بودن درجه‎ی حرارت ، از بین می‎رود .

دوره‎ی خشکی شهرستان نیشابور هفت ماه است ؛ تاریخ شروع فصل خشک از اواخر فروردین و اوایل اردیبهشت و پایان آن تا اواخر مهر است: (نمودار ش 5 : نمودار آمبروترمیک شهرستان نیشابور، دوره‎ی آماری 30 ساله) .

نمودار شماره 4: منحنی آمبروترمیک سال 1380 1-2-4.

رطوبت نسبی: براساس داده‎های آماری سازمان هواشناسی کشور بیش‎ترین میزان نم نسبی از آذر تا فروردین ماه و کم‎ترین نم نسبی از خرداد تا شهریورماه مشاهده می‎شود .

بین نم نسبی و میزان دما رابطه‎ی معکوس وجود دارد؛ زیرا تیرماه ، گرم‎ترین ماه سال در نیشابور ، دارای کم‎ترین نم نسبی و دی ماه ، سردترین ماه سال ، دارای بیش‎ترین نم است .

به‎طور کلی در ماه‎های گرم سال میزان نم نسبی از نقطه‎ی اشباع دور می‎شود ، درحالی که در دوره‎ی سرد سال ، نم نسبی نیشابور به نقطه‎ی اشباع می‎رسد .

(جدول ش 6 : متوسط رطوبت نسبی به تفکیک ماه ، دوره‎ی آماری 30 ساله) .

ج ش 6 : متوسط رطوبت نسبی به تفکیک ماه 1-2-5.

بادها : براساس دیده‎بانی انجام شده از جهت و سرعت باد، گلباد ایستگاه مورد نظر را برای ماه‎های مختلف می‎توان رسم کرد؛ سرعت بر حسب نات “ Knots ” سنجیده می‎شود؛ جهت باد نیز علاوه بر چهار جهت اصلی در جهات شمال غربی، شمال شرقی ، جنوب غربی و جنوب شرقی دیده‎بانی می‎شود : دیده‎بانی باد علاوه بر کاربردش در سطوح مختلف منطقه‎ای و فرامنطقه‎ای در مطالعات شهری به‎عنوان متراکم‎ترین سکونتگاه‎های انسانی کاربردهای مختلفی در زمینه‎ی شکل‎گیری بافت شهر، مکان گزینی صنایع، تعیین مسیر باند فرودگاه ، تعیین جهت حرکت ماسه‎های روان و … دارد .

به‎طورکلی بادهای محلی که به‎سوی نیشابور جریان‎پیدامی‎کنند عبارت‎اند از: الف) شمال غربی ؛ باد قوچان که با باران همراه است و در پاییز سبب سردی هوا می‎شود .

ب) جنوب غربی ؛ باد بلوک که در تابستان سبب بروز گرد و غبار و خشکی می‎شود و در زمستان موجب بارندگی و بارش برف می‎گردد .

ج) جنوب شرقی ؛ روزباد که گاهی سبب بارندگی می‎شود.

د) در شمال شرق شهرستان ، باد محلی دیزباد که تقریباً در تمام طول سال می‎وزد .

بررسی‎های آماری وزش باد (دوره‎ی30 ساله) حاکی از غالب بودن باد جهت شرقی نسبت به دیگر جهات جغرافیایی است .

از جهت غربی نیز از این لحاظ درمرتبه دوم قراردارد .

به‎طور متوسط در هر سال از جهت شرقی 235 باد با سرعت بین 3-1 و 5-3 m/s به سمت نیشابور وزش داشته است .

از جهات جغرافیایی جنوب شرقی و شمال غربی به ترتیب ، شاهد کم‎ترین وزش باد به لحاظ فراوانی هستیم.

3-1.

مطالعات ژئومورفولوژی شهرستان 1-3-1.

توپوگرافی : از کل مساحت جغرافیایی شهرستان که معادل 3/8925 کیلومترمربع یا 892530 هکتار است، 5500 کیلومترمربع آن را دشت و 3222 کیلومترمربع بقیه را ارتفاعات تشکیل می‎دهد .

سهم عظیمی از ناهمواری‎ها را رشته کوه‎های بینالود در شمال غربی ـ جنوب شرقی شهرستان دربرمی‎گیرد.

این رشته کوه‎ها با طول 125 کیلومتر در حدفاصل شهرستان‎های مشهد و نیشابور با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی دربخش شمالی شهرستان قرار دارد که دهستان‎های سرولایت ، مازول ، اردوغش و زبرخان در دامنه‎ی جنوبی و دهستان‎های پیوه ژن ، اردمه ، شاندیز، گلمکان و چناران دردامنه‎های شمالی آن واقع است .

این رشته کوه دارای قلل متعددی است که عبارت‎اند از : بینالود، چشمه‎سبز، یال کمالی ، یال بلوچ ، گرده سنگ کمرزرد ، میانه دوزی ، ذاوهون ، کوه پیلان شیرباد با ارتفاع 3200 متر ؛ قلّه زرگران با ارتفاع 3100 متر درجنوب قلّه‎ی بینالود قرار دارند .کلیه‎ی آبریزهای شمالی این کوهستان به کشف رود و آبریزهای جنوبی آن به رود کال‎شور می‎ریزد.

روستاهای مهمی چون زشک ، طرقبه وگلمکان در دامنه‎های شمالی و روستاهای بزرگی مانند بوژان ، درّود ، خرو دردامنه‎های جنوبی این کوهستان قرار دارند.

بینالود دور نمای برجسته‎ای را در خراسان به‎وجودآورده ودر هنگام بهار و تابستان عالی‎ترین مراتع را در اختیار می‎گذارد، به همین دلیل است که در فصل ییلاقی به تعداد زیادی کوچ‎نشین ، نیمه کوچ‎نشین و نیز گله‎هایی که به روستاییان تعلق دارد ، به خصوص در ارتفاع بین 1800 تا 2700 متر برمی‎خوریم .

ـ بینالود : این قلّه با ارتفاع 3315 متر در محدوده‎ی شهرستان نیشابور ، بخش تحت‎جلگه ، دهستان فیروزه ودر 26 کیلومتری شمال شهر نیشابور واقع شده است.

جهت کوه شمال غربی ـ جنوب