هویت واقعی و عینی ما در جهان واقعی به وسیله عواملی مانند ملیت، نژاد، طبقه، محل تولد، شغل و سطح تحصیلات که کنترل آنها سخت و یا از اختیار ما خارج است، تعیین می شود و در واقع تغییر ناپذیر یا دارای انعطاف پذیری کمی است.
اما در مقابل، در جهان مجازی اینترنت از طریق هویت های مجازی، قادر و آزاد هستیم که خودمان را آنطور که دوست داریم بازتعریف کنیم.
ادعای این مقاله این است که اگرچه بعضی از مردم ترجیح می دهند از هویت های واقعی خود بر روی شبکه اینترنت استفاده کنند، اما اکثریت آنان متمایل هستند که با استفاده از اطلاعات هویتی غیر واقعی در فضای اینترنت به تعامل بپردازند، در این راستا طی یک پرسشنامه با پرسش های بسته و باز در بین دانشجویانی از دو جنس زن و مرد از دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در وحله نخست در پی اطلاع از میزان تمایل افراد به تجربه کردن هویت های غیر واقعی بوده و در درجه دوم در پی یا فتن پاسخ به چرایی و تبیین این مسئله می باشد.
تعریف گافمن از "خود " و نظریه او مبنی براینکه "چگونه افراد در موقعیت های مختلف اجتماعی "خود"ها و نقش های مختلفی را اختیار می کنند" به عنوان نظریه مبنایی این مقاله در نظر گرفته شده است و بر تئوری وی این تعمیم را اضافه کرده ام که فضای مجازی اینترنت با قابلیت های ویژه اش افراد را قادر می سازد که علاوه بر اختیار کردن خودها و نقش های متفاوت در موقعیت های اجتماعی متفاوت بتوانند "هویت" های متفاوتی را برای خود خلق کنند.
واژگان کلیدی: هویت، خود، اینترنت، فضای مجازی، رفتار ارتباطی.
مقدمه
امروزه، افراد بسیاری از تعاملات خود را در جهان مجازی انجام می دهند و این جهان مجازی به اندازه ای جذاب عمل کرده است که چه بسا بسیاری از افراد بیشتر اوقات خود را در آن جهان به سر می برند تا در این جهان عینی و ملموس.
این امر به نوبه خود و البته با توجه به قابلیت هایی که این جهان مجازی دارد باعث شده است که افراد به این فکر بیافتند تا کل هویت خود یا ابعادی از آن را آنطور که خود دوست دارند تغییر دهند و بازتعریف کنند و با این هویت های تغییر یافته به تعامل در این جهان مجازی بپردازند.
مید(1934) از جمله اولین کسانی است که به بحث و بررسی موضوع تغییر”خود“ و ”هویت“در تعاملات جهان واقعی و عینی پرداخته است.
گافمن(1959) در ادامه بررسی ها و مطالعات مید، ایده و نظریه ای پیرامون اینکه افراد در موقعیت های مختلف اجتماعی ”خود“های مختلف و متناسب با آن موقعیت را اختیار می کنند، را مطرح کرد، که این نظریه به عنوان نظریه بنیادی این مقاله در نظر گرفته شده است و بر اساس آن این ایده جدید مطرح شده است که در جهان مجازی اینترنت و به واسطه قابلیت های آن افراد نه تنها در موقعیت های مجازی مختلف خود های متفاوتی را اختیار می کنند، بلکه قادر به اختیار کردن هویت های کاملا جدیدی آنطور که خود دوست دارند، هستند و بیشتر کاربران اینترنتی این تمایل را دارند که از این قابلیت و امکان استفاده کرده و برای خود هویت های جدیدی را پایه ریزی کنند.
در راستای مسیر اصلی این مقاله، ابتدا مفاهیمی مانند ”خود“ و”هویت“ مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.
کلیاتی در مورد اینترنت و قابلیت ها و کاربردها ی آن از مباحث بعدی مطرح در این مقاله است.
سپس به طور ادغامی مباحث هویت و تاثیر پذیرفتن آن از اینترنت در راستای ایده جدیدی که در این مقاله مطرح شده است، بسط داده می شود.
قسمت پایانی این مقاله که در واقع نقطه قوت این مقاله است به تحقیقی کمی و کیفی می پردازد که در پی کسب شناخت توصیفی و تبیینی نسبت به عملکرد افراد در ارتباط با هویت شان در جهان مجازی اینترنت است.
کلیاتی پیرامون هویت
فرهنگ لغت آکسفورد(2002) هویت را به صورت زیر تعریف می کند "خصوصیات، احساسات و باورهایی که باعث تمایز افراد از یکدیگر می شود" هویت یک شخص نامیده می شود(ومیر ،ص643 :2002).
فرهنگ لغت های دیگر به هویت به عنوان "شرایط لازم برای یک شخص خاص بودن" اشاره کرده اند و در مقابل این تعاریف، هویت در مباحثه های پسا مدرنی با تساهل و تسامح بیشتری تعریف شده است.
استوارت هال به عنوان یکی از پسا مدرنیست های مطرح اعتقاد دارد که "هویت ها ...
پیوست های موقتی و گذرای سوبژه هستند که کنش های پراکنده ای را برای ما به ارمغان می آورند" و این تعریف به این معناست که در حقیقت نمی توان از هویت های ثابت حرف زد(متیو،16:2000).
در کل بحث های پیرامون هویت را می توان در دو قالب اصلی "روان پویایی " و جامعه شناختی " مطرح کرد.
نیرو محرکه هر دو سنت برای به چالش کشیدن فهم بنیادی هویت در تکاپو بوده است، هر دو قالب هسته و جوهره ای تحت عنوان "من واقعی" را برای هویت قائل هستند که منسجم بوده و در طول زندگی تقریبا بدون تغییر باقی می ماند(مارشال، 1998).
در مقابل این نگاه، هر دو سنت بر بعد ابداعی و قابل ساخت هویت نیز به درجات مختلف تاکید دارند.
به هدف دور نشدن از مسیر اصلی این مقاله از قالب روان پویایی هویت اغماض کرده و در مقابل بعد جامعه شناختی آن به طور کامل بسط داده می شود.
سنت جامعه شناختی هویت مربوط به "تعامل گرایی نمادین" بوده و ریشه در تئوری واقع گرایانه "خود" که توسط اندیشمندانی چون ویلیام جیمز و جورج هربرت مید مورد بحث قرار گرفته است، دارد.
"خود" یک ظرفیت متمایز انسانی است که افراد را قادر می سازد تا به سرشت خود و جهان اجتماعی شان به واسطه ارتباط و زبان تعمق کنند(مارشال، 1998).
جیمز و مید هر دو به "خود" به عنوان فرایندی با دو بعد می نگرند: "من درونی" که داناتر، درونی، ذهنی، خلاق، تعیین کننده و کمتر قابل شناخت است و "من بیرونی" که شناخته شده تر، بیرونی، تعیین شده و جنبه اجتماعی "خود" است.
در این حالت تعیین هویت نوعی فرایند نامگذاری و به طور ذهنی خود را در طبقه بندی های اجتماعی قرار دادن می باشد که در این فرایند زبان نقش مرکزی پیدا می کند.
خود و تعامل بحث هایی که به "خود" و قبول مسئولیت کردن در قبال اعمال "شخصی" پرداخته اند، به بخشی از بحث های تئوریکی فلسفی، جامعه شناختی و روانشناختی طی یک دوره بلند مدت دو هزار ساله تبدیل گشته اند.
در دایره المعارف ویکیپدیا (2006) در توضیح اصطلاح "خود" بیان می کند که این اصطلاح در بین نظریه پردازان از رشته های مختلف علمی معانی و کاربردهای متفاوتی را به خود می گیرد؛ در حالت کلی ״خود״ به شخصیت آگاه و انعکاسی یک فرد اشاره دارد.
مید(1934) در فرایند شکل گیری "خود" اولویت را به تعامل اجتماعی داده و توضیح می دهد که فرایند شکل گیری "خود" قبل از برقرار ارتباط و تعامل وجود نداشته و ارتباط جزء لاینفک کل این فرایند است.
از نظر مید، جوهره "خود" ذهنی است و در ایما و اشاره هایی که در گفتگوها مورد استفاده قرار می گیرند، نهفته است؛ چرا که این ایما و اشاره ها تفکر شخص را تشکیل می دهند.
پس بنابراین ریشه و اساس "خود"، مانند تفکر، اجتماعی است(وودوارد، 8:2002).
می توان گفت که "خود"ی که مد نظر مید است دارای چندین "خود" است به این دلیل که ما در زندگی اجتماعی یا زندگی روزمره خود در موقعیت های مختلف اجتماعی قرار گرفته و برای برقراری ارتباط در آنها مجبوریم که "خود"های متفاتی را به نمایش بگذاریم.
از این نظر، "خود" در بافت وضعیت های مختلف اجتماعی شکل گرفته و واکنش های متفاوتی را می طلبد(وودوارد، 9:2002).
به عبارت دیگر "خود" یا "خود"های مید به واسطه فرایند تصور و خیالپردازی ایجاد می شوند.
برای مثال کودکان فهم شان را از "خود" از طریق اختیار کردن نقش های دیگران از قبیل معلم ها یا والدین شان در بازی بطور تصوری گسترش می دهند.
"خود" مید یک خود اجتماعی است اما "خود"ی است که از طریق فرایندهای تصور فرد را به جامعه وصل کرده و شکل می گیرد.
اروین گافمن(1959) نظر و ایده مید در مورد "خود" را با تمرکز بر جهان اجتماعی بیرونی بسط و گسترش داد.
او مفهوم "خود"را به داخل جهان اجتماعی آورده و برصحنه روابط اجتماعی قرار داد، البته خود مورد نظر گافمن تنها یک "خود"اجتماعی نیست، بلکه "خودی" است که موقعیت اجتماعی را به مانند نمایشنامه زندگی تک تک ما درنظرمی گیرد و در آن بالیده و نسبت به آن موقعیت های اجتماعی واکنش نشان می دهد.
درواقع او ازاین نظر "خود" را، قابل مقایسه با یک بازیگر تئاتر می داند که نقش و یا نقش هایی ازیک نمایشنامه را بازی می کند.
به نظر گافمن، یک فرد برای ملاقات با افراد مختلف و تعامل های روزانه اش نیازمند مدیریت نقش می باشد.
در نظر او جامعه هویت را به فرد اعطا می کند، جامعه ازآن نگهداری می کند و هم او در آن تغییراتی اعمال می کند.
اینترنت و کاربران کاربردهای مختلف و متنوعی برای برآورده کردن نیازهای عمومی و خاص کاربران اینترنتی ایجاد شده اند.
با هدف دور نشدن ازمسیر اصلی مقاله، تعدادی از کاربردهای اینترنت که به خلق موقعیت های اجتماعی متنوع مشابه محیط اجتماعی واقعی کمک کرده اند و اساس آنها بر تعامل و ارتباط استوار است را به اجمال توصیف می کنیم.
کاربردهای وامکاناتی ازقبیل: پست الکترونیکی ، گروههای خبری ، ام.
یو.دی.ها ، آی.آر.سی و هوم پیج های شخصی.
• پست الکترونیکی: پست الکترونیکی یا ایمیل به کاربران اجازه می دهد که برای یکدیگرپیام ارسال کرده و یا اطلاعات دیگرازقبیل فایل های دربردارنده متن، تصویر، کلیپ های صوتی – تصویری و برنامه های کامپیوتری را به پیام پیوست کرده و بفرستند(برگرفته از سایت ویکیپدیا (2006).
• گروههای خبری: می توان گروههای مختلف را درفضاهای مجازی برای تبادل نظر برروی موضوع های مختلف به وجود آورد.
درهرحیطه موضوعی، تعدادی گروه به بحث وتبادل نظر می پردازد (برگرفته از سایت ویکیپدیا(2006)..
• ام.یو.دی ها: کاربران را قادر می سازند تا فضاهای مجازی را که معمولاً برمتن استوارند برای خود ایجاد کرده وازکاربران دیگر برای حضور درآن فضا دعوت به عمل آورند(برگرفته از سایت ویکیپدیا(2006).
• آی .آر.سی.: همزمان ترین تعاملات در فضای مجازی اینترنت درگفتگو های اینترنتی یا آی .آر.سی اتفاق می افتد.
آی ار.
سی.
به کاربران اجازه می دهد تا در اتاق های مجازی گرد هم آمده و درباره موضوع های مشخص ازطریق تایپ گفتگوها و یا با استفاده از میکروفون متصل به اینترنت با همدیگر صحبت کرده و درصورت نیاز با یکدیگر فایل هایی را رد وبدل کنند(سلوین، 35:2000).
• هوم پیچ های شخصی: چونگ (2000) هوم پیج های شخصی را یک سایت شبکه ای می داند که بوسیله یک فرد ایجاد شده و برشخصیت وهویت نویسنده اش متمرکز است.
اواعتقاد دارد که هوم پیج ها محل عرضه و حکایت سرایی "خود" است.
هوم پیچ ها بوسیله یک سری امکانات ازقبیل: بیوگرافی، لینک ها، عکس ها، اخبار به روز یا یاداشت های روزانه وغیره به عرضه و ارائه "خود" افراد به افراد خاص و یا به تمام کاربران اینترنتی جهان کمک می کنند(بل،117:2001).
هویت و اینترنت گافمن بر این باور است که یک فرد وقتی که در موقعیت های مختلف اجتماعی قرار می گیرد، سعی می کند که "خود"هایی متناسب با موقعیت مورد نظر را اختیار کند و نقش آن خود را به نحو احسن اجرا کند.
او ادامه می دهد که این امر دقیقا مانند عملکرد یک بازیگر تئاتر است که نقش شخصیت های متفاوت را در یک تئاتر یا تئاتر های مختلف بازی می کند.
تمامی آنچه را که گافمن در مورد اختیار کردن نقش ها و هویت های مختلف از طرف افراد متفاوت بیان می کند در مورد جهان واقعی صدق می کند.
اما آنچه را که من می خواهم در اینجا به آن اشاره کنم این است که افراد در موقعیت های اجتماعی جهان واقعی در اختیار کردن و اجرای "خود"ها و "هویت"های مختلف با محدودیت مواجه هستند، چرا که برای مثال یک فرد سفید پوست نمی تواند "خود" و "هویت" یک سیاه پوست و یا یک پسر نمی تواند خود و هویت یک دختر را اختیار و اجرا کند.
اما در موقعیت های اجتماعی مجازی که اینترنت در جهان مجازی خود فراهم می کند و به واسطه کاربرد ها و قابلیت های خاص اش، افراد قادر می شوند که نه تنها "خود"ها و نقشهای مختلف، بلکه حتی "هویت"های متفاوتی را بدون محدودیت و یا با محدودیت های بسیار کمتری در مقایسه با موقعیت های اجتماعی جهان واقعی اختیار کرده و اجرا کنند.
برای مثال در یک اتاق گفتگو یک مرد می تواند خود را یک زن، یک سفید پوست خود را یک سیاه پوست و یا یک