محصول پسته از زمان های قدیم در میان ایرانیان از ارزش والایی بر خوردار بوده است.جنگل های وحشی و خود روی پسته در ناحیه ی شمال شرقی ایران و نواحی هم مرز ترکمنستان و افغانستان پیشینه ای باستانی دارد و تصوّر می رود که درخت پسته حدود 3-4 هزار سال قبل در ایران اهلی شده و مورد کشت و کار قرار گرفته است .
اولّین ارقام پسته در ایران حاصل پرورش و اهلی کردن درختان پسته ی وحشی بوده است که تعداد این ارقام بسیار محدود و شکل ضاهری آن با محصول پسته ی خود رو شباهت داشته است.کم کم بر اثر پیوند و جابجایی این ارقام و توجّه باغداران از نظر درشتی دانه های پسته تا حدودی تحوّل ایجاد شده و ارقام جدیدی به وجود آمده است.
کشور ایران در طول سال های گذشته باتوجّه به تجزیه ی بخش های وسیع و پهناوری از مناطق پسته خیز خود باز از عمده ترین تولید کننده ی پسته ی جهان است.
بدون هیچ تردیدی می توان گفت هیچ یک از ملل جهان سابقه و تجارت ایرانیان را در باب امور زراعت و تجارت پسته ندارند.
مبدا هر درختی بطور مسلّم رویشگاه طبیعی آن است.
با توجه به مستندات تاریخی، مبدا درختان پسته محدوده ای در قلمرو ایران بوده است.
سرزمینی که بعد ها پارت و سپس خراسان نام گرفته است،حدّ غربی دامنه ی رویش این گیاه تا نواحی نیشابور و حدّ شرقی دامنه ی رویش این گیاه تا نواحی بلخ د ر دو سوی رود جیهون بوده است.دامنه ی این درختان تا ماوراءالنهر و بخش هایی از خراسان قدیم و جمهوری های تازه استقلال یافته ای چون ترکمنستان ، ازبکستان ،تاجیکستان و قسمتی از افغانستان را تشکیل می دهد.
سطح زیر کشت در حال حاضر سطح زیر کشت پسته در ایران بیش از 420000 هکتار می باشد که استان کرمان با مجموع بیش از 270000 هکتار باغ های بارور و غیر بارور،62/78 درصدمحصول کلّ کشور را تولید و به عنوان مهمترین منطقه ی پسته کاری ایران و دنیا محسوب می شود و مقام اول را داراست.ضمنا سایراستان های پسته خیز عبارتند از:یزد، خراسان رضوی، فارس، سمنان، سیستان و بلوچستان، قزوین، مرکزی، اصفهان و قم می باشند که بیش از 90000 هکتار سطح زیر کشت باقیمانده را به خود اختصاص می دهند.
دو استان یزد و خراسان به ترتیب با92/7 و00/5 درصد مقامهای دوم و سوم سطح را به خود اختصاص داده اند.سه استان مزبور جمعا" 54/91 درصد سطح بارور پسته کشور را و 18 استان دیگر پسته کار 46/8 درصد سهم در سطح بارور این محصول را داشته اند.
میزان تولید میزان تولید پسته کشور حدود 235 هزار تن می باشد.
استان کرمان با 10/65 درصد از نظر تولید پسته کشور در جایگاه نخست قرار گرفته است.استانهای یزد،خراسان،فارس و سمنان به ترتیب با 81/12 ،46/8 ،24/4 ،71/3 درصد سهم در تولید این محصول مقامهای دوم تا پنجم را به خود اختصاص داده اند.
پنج استان مزبور جمعا" 31/94 درصد پسته کشور را تولید کرده اند.
عملکرد در هکتار عملکرد پسته آبی کشور 753 کیلوگرم و پسته دیم کشور 118 کیلوگرم در هکتار می باشد.
بیشترین عملکرد پسته آبی با 2642 کیلوگرم متعلق به استان تهران و کمترین آن با 100 کیلوگرم در هکتار به استان گستان تعلق دارد.
پسته بارور دیم فقط در استان خراسان کشت می شود که راندمان تولید آن 118 کیلوگرم در هکتار بوده است.
از 60-50 سال قبل احداث باغات پسته افزایش یافته که دلیل آن صادرات محصول، ارزش اقتصادی بالا و تحمل گیاه نسبت به شرایط نا مساعد محیطی مخصوصا شوری آب و خاک می باشد.
کشور های تولید کننده پسته اعتقاد اکثر محققین این است که پسته،بومی آسیا ی مرکزی است و بعد به نواحی مدیترانه منتقل شده است.در سال 1856 به اروپا و در سال 1890 از اروپا به آمریکا برده شده است.
ارزش غذایی دانش امروز برتریهای پسته را از پاره ای جهات بر بسیاری از خوراکی های مقوی و مغذی از جمله:میگو،گوشت قرمز و سفید و...
را به اثبات رسانیده است.
جدول زیر مواد و عناصر موجود در 100 گرم مغز پسته را نشان می دهد،که مقدار انرژی حاصل از 100 گرم مغز پسته حدودا 626 کیلو کالری می باشد گیاه شناسی پسته درخت پسته ی اهلی(Pistacia Vera L.) متعلق به تیره ی سماق(Anacardiaceae ) است.
جنس Pistacia دارای 11 گونه است که همگی آنها از خود ،تربانتین یا سقز ترشح می کنند.گیاه این تیره به صورت درخت یا درختچه هستند.
درخت پسته دارای برگهای مرکب شانه ای است وهر برگ یک جوانه ی جانبی را در بر می گیرد.اکثر جوانه های جانبی به گل آذین اولیه مبدل می شوند و یک محور اصلی را تشکیل می دهند که در سال بعد خوشه ی پسته تولید می کنند.بنابر این خوشه های پسته به صورت جانبی بر روی شاخه یکساله دیده می شوند.
تعداد برگچه ها در گونه های مختلف 12-3 عدد بوده که در ارقام مختلف پسته ی اهلی برگچه 5-3 تایی می باشد برگهای ساده ی پسته در دوره ی نهایی دیده می شود و در صورت عدم تامین نیاز سرمایی، برگهای درختان مسن نیز ممکن است به صورت ساده یا نرمال در آیند.
در هر گره یک عدد برگ مرکب و در محور برگ با یک عدد جوانه وجود دارد که این جوانه ها در طی ماه های فروردین و اردیبهشت توسعه پیدا میکنند و به جوانه های گل تبدیل می شوند.این جوانه ها در اوایل تیر ماه به اندازه نهایی خود می رسند.انتهایی ترین جوانه ها،جوانه ی رویشی می باشند و جوانه های پایینی به گل تبدیل می شوند.
جوانه های گل روی شاخه های فصل جاری تشکیل می شود وگلدهی روی شاخه ی یکساله صورت می گیرد.علائم تشخیص جوانه های رویشی،کوچک و نوک تیز بودن و در جوانه های زایشی،متورم و درشت و گرد بودن می باشد.
از نظر گیاه شناسی میوه پسته در ردیف میوه های شفت طبقه بندی می شود .
میوه ی شفت متشکل از سه قسمت:لایه ی برون خارجی،لایه ی میان گوشتی و لایه ی درون بر سخت هستند که درون بر،هسته را می پوشانند.تفاوت میوه های شفت در بخش خوراکی آنها است.در پسته و بادام،هسته به صورت خوراکی می رسد،در حالی که سایر میوه جات شفت (زرد آلو،هلو)،هسته ی سخت دارند و میان بر گوشتی بخش خوراکی میوه می باشد.
درخت پسته دو پایه است،یعنی برای تولید میوه به وجود هر دو پایه نر و ماده نیاز می باشد وتشخیص درخت نر و ماده از یکدیگر به جز از روی گل آنها (آن هم در فصل بهار و به هنگام گل دادن)میسر نیست.درخت نر در فروردین ماه حدود 5 تا 7 روز زودتر از درخت ماده به گل می نشیند که گلهای آن به صورت خوشه ای بوده و هر خوشه،توده ای از گلهای متراکم می باشد.
گلها بدون گلبرگ و کاسبرگ حقیقی هستند.هر گل نر مشتمل بر 5 پرچم بیضی شکل با میله ی کوتاه سبز رنگ است.
در جدول ذیل ساختمان گل در گلهای نر و ماده ی پسته مقایسه می گردد: البته کارشناسان و باغداران با تجربه از روی اندازه ی درخت،شکل برگها،شکل نر را از ماده به راحتی تشخیص می دهند.
گلها فاقد گلبرگ و غده های شهد ساز بوده،بنابر این زنبور عسل را به خود جلب نمی کند وگرده ی گل توسط باد پراکنده می شوند.درخت پسته برگ ریز است،بدین معنا که در پاییز خزان نموده وزمستان را در خواب می گذراند.
ریشه زایی درخت پسته به صورت محوری و عمودی است وتا عمق بیش از دو متر داخل خاک فرو می رود.سیستم ریشه زایی عمقی درخت را قادر می سازد تا به اعماق خاک نفوذ کرده و از آب و مواد موجود در آن به خوبی تغذیه نماید و از این رو درختان پسته قابلیت سازش با دوره های طولانی خشکسالی را دارند.قدرت تولید ریشه ی فرعی در درخت پسته خیلی ضعیف است و هر گاه انتهای ریشه ی اصلی قطع شود،درخت خشک شده و از بین می رود.
مرحله ی نو نهالی درخت پسته طولانی است.
تا قبل از پنج سالگی،درختان میوه ی کمی تولید می کنند و از 10 تا 12 سالگی بار دهی کامل و اقتصادی درخت آغاز می شود.
در خت پسته عادت به رشد عمودی دارد،به نحوی که رشد سریع جوانه انتهایی از رشد جوانه های جانبی در درختان مسن تر جلو گیری می کند.این ویژگیها بر نحوه ی تربیت نهالهای جوان،هرس درختان بالغ و جوان سازی درختان مسن تاثیر زیادی دارد.
گونه های پسته در ایران از گونه های جنس Pistacia تنها P.vera (پسته ی اهلی) P.khinguk (چاتلانقوش،کسور،گلخونک یا خنجک) وP.mutic (بنه)موجود است.چاتلانقوش و بنه پایه های مناسبی برای پیوند درختان پسته ی اهلی به شمار می روند.
P.vera در بین گونه های فوق تنها درختی است که به صورت اهلی در آمده نوع وحشی آن نیز در جنگلهای سرخس واقع در منطقه ی مرزی شمال شرقی کشور یافت می شود.
مهمترین ارقام پسته مهمترین ارقام پسته در ایران غبارتند از: اکبری ، کله قوچی،احمد آقایی،اوحدی،بادامی زرند،ممتاز خنجری دامغان،شاهپسند سفید پسته نوق و قزوینی.
پسته رقم اکبری یکی از ارقام تجاری پسته است که از نظر اقتصادی دارای بالاترین ارزش می باشد.میوه های آن بادامی شکل،کشیده و درشت هستند.از خصوصیات این رقم رشد رویشی زیاد،برگهای متراکم،سطح وسیع برگ،محصول زیاد،دیر گلی و دیر رسی بوده که در دهه سوم شهریور ماه قابل برداشت می باشد.
پسته رقم کله قوچی درشتی میوه،فندقی شکل و عملکرد خوب این رقم سبب شهرت و گسترش آن شده است.این رقم نسبت به کمبودی آب و مواد غذائی حسّاس بوده و اکثریّت برگهای آن مرکب 5 برگچه ای هستند و برگچه ی انتهایی بزرگتر از برگچه های جانبی می باشد.رقمی زود گل بوده و به همین دلیل بیشتر در معرض خطرسرمای دیر رس بهاره و خسارت ناشی از آن قرار دارد.این رقم در دهه دوم شهریور ماه قابل برداشت است و از این نظر جزو ارقام متوسط رس می باشد.
پسته رقم احمد آقائی درشتی میوه،بادامی شکل و سفیدی پوست استخوانی این رقم سبب گسترش آن شده است.
اکثریّت برگهای آن مرکب سه برگچه ای هستند،رقمی متوسط گل بوده ودر دهه سوم شهریور ماه قابل برداشت است ،از این نظر جزو ارقام دیر رس می باشد.
پسته رقم اوحدی یکی از گسترده ترین ارقام تجاری پسته کشور محسوب می شود.بسیار معروف و سازگار برای اکثر مناطق پسته کاری است که طیّ 50 سال گذشته احداث شده اند.اکثریّت برگهای آن مرکب سه برگچه ای هستند و برگچه ی انتهائی آن بزرگتر از برگچه های جانبی می باشد.رقمی متوسط گل بوده و در دهه اول شهریور ماه قابل برداشت است و از این نظر جزو ارقام زود رس می باشد.
پسته رقم ممتاز میوه های این رقم بادامی شکل و مغز آن نسبت به سایر ارقام تجاری خوشمزه تر می باشد.اکثریّت برگهای آن مرکب سه برگچه ای هستند رقمی زود گل بوده و در دهه سوم شهریور ماه قابل برداشت است و از این نظر جزو ارقام دیر رس به حساب می آید.
پسته رقم سفید پسته نوق این رقم پسته از زمانهای دور در منطقه ی رفسنجان وجود داشته،به ویژه در منطقه ی نوق که آب و هوای گرمتری نسبت به رفسنجان دارد،گسترش بیشتری یافته است.میوه ی این رقم بادامی شکل و زود گل بوده که در دهه سوم شهریور ماه قابل برداشت است و از این نظر جزو ارقام دیر رس می باشد.
پسته رقم بادامی میوه ی این رقم بادامی شکل،ریز و خنجر مانند است،که رنگی کدر دارد.منشا آن از باغات قدیمی واقع در منطقه ی زرند کرمان می باشد.اکثریّت برگهای آن 5 برگچه ای هستند.رقمی زود گل بوده ود رنیمه ی اول مرداد ماه قابل برداشت است و از این نظر جزو ارقام زود رس می باشد.
پسته رقم خنجری دامغان این رقم یکی از ارقام تجاری پسته در منطقه دامغان است که میوه آن بادامی شکل می باشد.
اکثریت بر گهای آن مرکب از 3 برگچه ای هستند و برگچه انتهایِِی بزرگتر از برگچه های جانبی است.
رقمی دیر گل بوده و در دهه دوم شهریور ماه قابل برداشت است از این نظر جز ارقام متوسط رس می باشد.
پسته رقم شاه پسند این رقم نیز یکی از ارقام تجاری پسته در منطقه دامغان بوده که میوه آن بادامی شکل می باشد.
اکثریت برگهای آن مرکب از 3 برگچه ای هستند.
پسته رقم قزوینی منشا آن در منطقه قزوین بوده و در آن جا به نام پسته کله بزی معروف است.
میوه آن بادامی شکل، ریزو دارای مغز نسبتا سبز رنگ است.
تعداد میوه موجود در هر خوشه بسیار زیاد است و اکثریت برگهای آن مرکب 3 برگچه ای هستند.
رقمی دیر گل بوده و در اواسط مرداد ماه قابل برداشت است از این نظر جز ارقام خیلی زود رس می باشد.
وضعیت صادرات پسته در ایران از حدود 200