مسجد کانون تجلی هویت معنوی مسلمانان و فضای انس و الفت با معبود آفریننده جهانی بر پایه حکمت و نظم و وحدت، از صدر اسلام تا کنون مهم¬ترین عنصر شهری و معماری و کانون تبلور عالی¬ترین اشکال برآمده از باورهای عمیق اعتقادی، خلاقیت، ذوق و سلیقه معماران مسلمان بوده است و مساجد دوره اسلامی کشورمان، میراث گرانبهای این سرزمین¬اند که آوازه آنها در سراسر گیتی پراکنده است.
بی شک حال و هوای معنوی حاکم بر مساجد تاریخی و سنتی این سرزمین، هر بیننده¬ای را مسحور خود کرده و به راستی که این مساجد بازتابی از عالم معقولات به عالم محسوسات اند تا گوشه¬ای از آن عالم مقدس را با «معماری قدسی» خود بر انسان عاجز از درک ماوراء بنمایانند.
گرچه ابعاد مختلف فرهنگی، اقلیمی، سیاسی، اقتصادی، دانش فنی و ...
حاکم بر جامعه در طول تاریخ بر تحولات ظاهری مساجد تأثیر گذاشته¬اند، اما روح معنوی حاکم بر مساجد فضای راز و نیاز انسان با خالق یکتا که از منبعی مشترک سرچشمه می¬گیرد، سبب ایجاد انسجام و پیوندی بین مساجد صدر اسلام تا پیش از دوره¬های متأخر شده است، گویی هر یک با زبان حال خود قصه واحدی می¬سرایند و عجب آنکه این قصه را از هر زبانی که می-شنوی نامکرر است.3
اما متأسفانه در مساجد معاصر کشورمان بیشترین تغییر و گسستگی را در مقایسه با سیر منسجم تحولات ظاهری مساجد گذشته شاهدیم که به دلیل عدم پیوند محکم میان صورت و معنا در این بناها، طبعاً فاقد کیفیت¬های فضایی و حال و هوای مساجد گذشته می¬باشند.
بررسی علت یا علل این انقطاع و کم مایگی مساجد اخیر گرچه در محدوده این پژوهش نمی¬گنجد، اما بی تردید نمی¬توان آن را صرفاً حمل بر روح معماری حاکم بر زمانه و تفاوت نگرش و نیاز انسان امروزی دانست.
چرا که آن معبود لایزال و فطرت و نیازهای معنوی آدمی همواره ثابت و تغییر ناپذیرند و بنابراین معماری مساجد، باید کالبد و روحی مشترک و پایدار در همه اعصار داشته باشد که سوای از مقتضیات معماری زمانه باشد.
سید حسین نصر با انتقاد بر پیروان تحول کالبدی معماری مسجد بر اساس شرایط زمان و بدون توجه با ماهیت معنوی پایدار این مکان می¬گوید: قدری تأمل و تعمق فاش خواهد ساخت که غالباً انگیزه ایجاد تحول در سبک معماری مسجد، زائیده به اصطلاح «مقتضیات زمانه» نیست، بلکه از این واقعیت نتیجه می¬شود که طرفداران اینگونه تحولات، خود از سنت اسلامی دور مانده¬اند و حتی نسبت به نبوغ قومی ایرانیان بیگانه شده¬اند.
صدق و امانت اقتضا می¬کند که شخص نقایص و نقاط ضعف فردی خویش را ¬با القاب و عناوینی چون «ضروریات زمانه» نپوشاند و آنگاه که خود صورت و معنای مذهبی را که مادرِ این سبک معماری است در نمی¬یابد، و حتی ریشه های فرهنگی عمیق¬تر مردم خود را، که این معماری طی اعصار در دامان ایشان پرورش یافته و شکوفا شده، نمی¬شناسد، بی پروا به جعل دیگری از معماری قدسی دست نزند.
زوال هنر قدسی برای دین همانقدر مصیبت زاست که تضعیف تعالیم روحانی و اخلاقی یا انکار احکام تشریعی آن.
بی شک، تلاش در جهت یافتن ویژگیهای کالبدی و ظاهری مساجد غنی این سرزمین، یکی از مقدمات مسیر دستیابی به آن جانمایه مقدس، مشترک، پایدار و انکار ناپذیر مساجد خواهد بود و ازآنجا که «هندسه مسجد» به عنوان یکی از مهمترین شاخصههای کالبدی آن، با نقش انتظام بخشی فضا و سازه، ایجاد تعادل و توازن، قرینگی و ...
در ابعاد کمی و کیفی مسجد، عنصری واسط بین صورت و معنای آن میباشد، میتوان آن غنای از دست رفته را از این منظر در محضر «هندسه» جستجو کرد.
هندسهای که مفاهیم متعالی را برای تجلی در این عالم، در «اشکال» متبلور میکند، هندسهای شایسته مسجد!
پس از تقرب به این الگو و مبنا قراردادن آن، میتوان با توجه به فن و تکنولوژی ساخت زمان، شرایط مکان طرح، فرهنگ و اعتقادات مردم و ذوق و خلاقیت طراح، به طراحی مسجدی دست یافت که برای عبادت کننده مسلمان تا حد امکان شایستهترین فضای راز و نیاز با معبود و در عین حال پیوند با سایر مسلمین به دور از دنیای پر هیاهوی امروزی را فراهم کند.
رساله حاضر در پنج فصل ارائه میشود.
ساختار و فصول رساله در تصویر(2) نشان داده شده است.
خلاصه فصول رساله عبارتند از: فصل نخست با عنوان «مقدمه»، ابتدا به آشنا شدن با مسأله مورد مطالعه در پژوهش، یعنی هندسه در معماری مسجد میپردازد.
پس از آن اهمیت پژوهش، زمینههای پژوهش، پرسشها و فرضیههای مطرح شده در پژوهش، اهداف پژوهش و روش تحقیق بیان میشود.
مهمترین اصطلاحات بهکار رفته در متن پژوهش نیز در این فصل معرفی و شرح داده شده است.
فصل دوم با عنوان «شناخت هندسه در معماری»، به تعریف مفهوم و معنای هندسه پرداخته و با بررسی واژه هندسه در معنای لغوی، معنای قدر و اندازه از دیدگاه قرآن و معانی شکل و نظم و ارتباط آنها با هندسه به ویژه در معماری، به معرفی هندسه میپردازد.
سپس با بیان جایگاه هندسه در معماری جوامع مختلف و به ویژه معماری ایرانی و اسلامی و آشنایی با اشکال اصلی هندسی و مفاهیم آنها، اهمیت و جایگاه هندسه در معماری معرفی میشود.
فصل سوم با عنوان «هندسه در معماری مسجد»، ابتدا با معرفی مهمترین فضاها در معماری مسجد شامل: ورودی، هشتی، حیاط، ایوان، گنبدخانه و شبستانها و سرانجام محراب، و بررسی هندسه متناسب آنها، به بیان سلسله مراتب حرکت و ورود به مسجد تا رسیدن به سرمنزل مقصود و دیاگرام هندسی ناظر به آن میپردازد.
علاوه بر آن، سلسله مراتب آماده شدن نمازگزار قبل از برپایی نماز و سلسله مراتب نمازگزاری نیز در دیاگرامهای هندسی متناظری بیان میشود.
این دیاگرامهای هندسی در طراحی مساجد به کار میروند.
فصل چهارم با عنوان «بررسی طرحهای مختلف مساجد و هندسه مساجد اصیل اصفهان»، در ابتدا به بررسی طرحهای مختلف مساجد در معماری گذشته و معماری معاصر و بیان هندسه کلی حاکم بر آنها میپردازد.
نتایج بررسی طرحهای این مساجد، کهن الگوی هندسی حیاطدار شبستانی را به عنوان الگوی مناسب و دیرینه در معماری مساجد ایرانی معرفی میکند.
پس از آن، با انتخاب چهار مسجد اصیل و غنی در شهر اصفهان و معرفی آنها، هندسه این مساجد در حوزههای عملکرد، سازه، تقارن و تعادل و نظام پر و خالی، با توجه به پلانها، نماها و مقاطع هریک، بررسی میشود.
نتایج بررسی هندسی این چهار مسجد، سبب تقرب به الگوی هندسی مناسب طراحی مسجدی در شهر اصفهان خواهد شد.
فصل پنجم با عنوان «طراحی مسجد محله "ملکشهر" اصفهان»، درابتدا به بیان علل انتخاب شهر اصفهان برای طراحی مسجد میپردازد.
سپس با معرفی سایت انتخابی طراحی و تحلیل ویژگیهای آن، با مبنا قرار دادن الگوها و نتایج هندسی به دست آمده از فصول قبل و با در نظر داشتن ضوابط و اصول ساخت مسجد، به طراحی مسجدی در محله "ملکشهر" اصفهان میپردازد.
جدول(1): فصل بندی پژوهش طرح موضوع مسجد نماد حضرت حق و پیشگاه ربوبیت است و نماز، راز و نیاز انسان با خدا و در میان عبادات، پر رمز و رازترین آنهاست، بنابراین معماری مسجدی که در آن نماز برپا میشود باید صورتی بیآفریند درخور معنای آن.
معماری این بنا باید کیفیت فضایی و روح معنوی لازم را بیآفریند تا بستری مناسب برای نیایش و رامش در برابر مبداء آفرینش انسان فراهم شود و قرب به خدا در عالیترین شرایط صورت پذیرد.
پس بنای مسجد باید تجلی گاه مفاهیم متعالی ماورائی در این عالم خاکی باشد.
اما از آنجا که فهم حقیقی آن مفاهیم از محدوده ادراک آدمی خارج است، برای انعکاس در این عالم ناگزیر به تنزل مرتبه هستند.
ابزار بیان معنویت در عالم ماده نیز باید در محدوده حواس آدمی قرار گرفته و مادی باشد، مادهای که با زبانی رمز آلود اشاراتی لطیف با آن عالم داشته باشد.
می توان گفت طراحی یک مسجد زمانی موفقتر است که بین قابلیتهای ماده (صورت و کالبد بنا) و مفاهیم تجلی یافته از طریق آن (معنا و محتوای بنا) تعادل برقرار کند.
یکی از این ابزار مادی و ویژگیهای کالبدی مسجد، «هندسه» آن است.
هندسهای که از دیرباز بر اساس نظامات عددی حاکم بر جهان قرار داشته و در دست معمار مسلمان ابزاری برای مفهوم ساختن وحدانیت، کثرت، نظم و هنجار حاکم بر هستی، یعنی همان مفاهیم اسلامی بوده است.
معمار مسلمان که معماری مسجد را دستمایه ظهور احساس معنوی خویش میکند، باید که ماده را معنا و هندسه را مفهوم داده و از روح معنوی خویش نیز در کالبد مادی بدمد.
در طول تاریخ نیز اندیشمندان، فلاسفه و معماران نقش معنایی هندسه را دریافته و به آن اشاراتی داشتهاند.
از آن جمله افلاطون که هندسه را متعلق به عالم مثال و پیوند دهنده عالم معقولات و محسوسات دانسته است و از آنجا که بنای مسجد به عنوان نمادی از بهشت بر روی زمین نیز نقشی واسط بین این دو عالم ایفا می کند، بررسی «هندسه مسجد» اهمیتی دوچندان مییابد.
سید حسین نصر در پیشگفتار کتاب «حس وحدت» اشاره میکند که در معماری سنتی ایران، هندسه شکلها تنها ابزار فنی نبوده بلکه نقشی مهمتر نیز داشته و با حالات درونی انسان هماهنگی دارند.
او به ارزشهای غیر کمی هندسه اشاره کرده و بر وجود مفاهیم در شکل به طور واضح تأکید دارد.
شکل مربع کعبه تنها یک مربع نیست بلکه همچنین نمادی از ثبات و کمال گرایی است و نشانی از قصر چهار وجه بهشتی است که کعبه، تصوری دنیایی از آن است.
اشکال مورد استفاده در معماری مساجد اصیل از مفهوم سنتی ریاضیات و به ویژه هندسه و صورتهای هندسی جدایی ناپذیرند.
شکلهای هندسی چیزی بیش از ابزار تکنیکی صرف هستند.
هرچند به این معنا در معماری نیز عمل میکنند ولی ورای این عملکرد مادی، دارای وظیفه مهمتری هستند و آن یادآوری انسان است با زبانی لطیف و پنهانی.
از سوی دیگر، در مساجد امروزی چه بسا معمار مسلمان، در تمام مراحل ساخت مسجد به آن هدف غایی نمیاندیشد که به درستی و وسواس ابزار بیان آن هدف را نیز به کار بندد.
بنابراین سیر تدریجی رو به تکامل اندیشهها و اهداف معماران گذشته نیز، در مقایسه با معماران معاصر انقطاع یافته و همین امر در گسست کمی و کیفی مساجد اخیر از مساجد اصیل گذشته بیتأثیر نبوده است.
از دیدگاه این پژوهش میتوان با دستیابی به هندسه مناسب مساجد که از یک سو وابسته به شرایط ساخت هر مسجد بوده از سوی دیگر کلیتی پایدار و ازلی دارد، به الگوی مناسب جایگاه معنوی-کالبدی مساجد دست یافت.
ضرورت یا اهمیت پژوهش نیاز به انجام این پژوهش با توجه به موضوعات زیر اهمیت مییابد: جایگاه و شأن مسجد به عنوان تجلی گاه عالم معنا در عالم ماده، در معماری اسلامی.
نقش کالبد معماری در بیان معنای آن.
اهمیت هندسه به عنوان یکی از بنیادیترین ابزار کالبدی بنا.
نقش پیوند دهنده هندسه میان عالم معنا و عالم ماده و درنتیجه افزایش اهمیت بررسی هندسه در معماری مسجد.
قابلیت بررسی هندسه در ابعاد مختلف معماری؛ هندسه اشکال، نقوش، عملکردها، کیفیتها، روابط فضایی، سازه و ...
.
انحطاط و جدایی کالبدی و محتوایی مساجد معاصر از مساجد غنی گذشته.
وجود مساجد غنی در شهر اصفهان.
زمینه های پژوهش زیرساخت و خمیر مایه عالم و مبنا و اساس و پایه جهان هستی، زائیده هندسه و قدر است و همین امر سبب توجه همیشگی انسان به موضوع هندسه شده است.
هر آنچه در هستی قدر و اندازه و هندسه یافته، ترسیم جهان بالاتری است در محدوده ادراک آدمی و هندسه، واسطی میان این دو عالم است که همین امر آن را واجد هر دو ویژگی صوری و معنایی کرده است.
«علم هندسه» به عنوان دانشی تخصصی و کلیدی، از دیر باز به مفاهیم کمی و عددی و نیز معانی کیفی و رمزی هندسه میپردازد.
اشکال هندسی همواره مورد توجه طراحان، معماران، ریاضیدانان و فلاسفه بودهاند.
نخستین بار اقلیدس 300سال قبل از میلاد مسیح، تمام اصول هندسی را جمع آوری کرد که این اصول تا به امروز نیز محور کار معماران و طراحان قرار دارند.
اشکال پایه مربع، دایره و مثلث مهمترین اشکالی بودهاند که اقلیدس به بررسی آنها پرداختهاست.
اشکال دیگر چون اشکال افلاطونی و بوزجانی نیز از اشکال مهم مطرح شده در معماریاند که در واقع برگرفته از همان سه شکل پایه اقلیدسی میباشند.
ابن خلدون (808-732 ه.ق) بنیانگذار جامعه شناسی تجربی، فلسفی و تاریخی نیز به بررسی دقیق هندسه در ریاضیات و معماری و شهرسازی پرداخته است.
وی در باب تأثیر هندسه بر تفکر و اندیشه میگوید: باید دانست که هندسه ذهن را روشن و فکر را مستقیم میسازد.
جمله براهین آن بس روشن و بسامان است.
بعید است که به استدلال هندسی خطا راه یابد، زیرا که سخت متقن و منظم است.
لذا فکری که پیوسته خود را به هندسه وا میدارد، بعید است که به خطا درافتد.
مطالعه در معماری مسجد از دیدگاههای تاریخی، جغرافیایی و نیز عملکردهای فضایی، تزئینات و نقوش، رنگ و نور و ...
در ایران و سایر کشورها انجام شده است.
از آن جمله میتوان به سلسله همایشهای معماری مسجد در