کلزا
مقدمه :
دانه های روغنی پس از غلات ، دومین ذخایر غذایی جهان را تشکیل می دهند .
این محصولات علاوه بر دارا بودن ذخائر غنی اسید چرب ، حاوی پروتئین نیز می باشند در این میان کلزایه عنوان یکی از مهمترین گیاهان روغنی در سطح جهان مطرح می باشد .
آخرین ارقام منتشره از سوی سازمان خواربار و کشاورزی جهانی ( FAO ) در سال 1999 نشان می دهد ، کلزا پس از سویا و نخل روغنی ، سومین منبع تولید روغن نباتی جهان به شمار می رود .
مبدأ اولیه کلزا Brassica napus به خوبی روشن نمی باشد اما به احتمال قوی خواستگاه آن ناحیه آسیا و اروپا است ، کلمه Rapeseed در زبان انگلیسی به کلزا اطلاق می شود دارای ریشه Rapum به معنی شلغم می باشد .
زراعت کلزا از 300 سال قبل در هندوستان رواج داشته و از آنجا به چین و ژاپن راه یافته است ،در اروپا استخراج روغن از دانه کلزا و دانه سایر گونه های متعلق به جنس Brassica دست کم از قرن 16 رواج داشته است ، این روغن ابتدا به عنوان روغن چراغ استفاده شد و سپس به عنوان روغن خوراکی مرسوم گردید .
تولید تجارتی کلزا در سال 1942 به عنوان منبع تأمین کننده روغن روان ساز در جنگ جهانی دوم آغاز گردید اما به دلیل قحطی و گرسنگی و کمبود منابع روغن خوراکی مقداری از آن به مصرف غذایی رسید و پس از آن با توجه به امکان استفاده خوراکی از این روغن اصلاح آن مورد توجه قرار گرفت .
گونه ها و ارقام :
گیاهان جنس براسیکا برحسب میزان اسیداوریک به دوگروه عمده تقسیم می شوند:
دسته اول که با علامت اختصاری HEAR مشخص می شوند دارای مقادیر زیادی اسید اروسیک بوده ( درحدود 55 درصد ) و مصرف خوراکی ندارند .
در سال 1974 روغنهایی که کمتراز5 درصد اسید اروسیک داشتند تحت عنوان LEAR نامگذاری شدند ، بعدها محققین کانادایی نام کانولا را برای ارقام اصلاح شده کلزا ( دارای حداکثر 2 درصد اسید اروسیک ) انتخاب نمودند .
علاوه بر ماده مضر فوق یک ماده مضر دیگر در کنچاله و علوفه کلزا وجود دارد که تحت عنوان “ گلوکز اینولات “ شناخته می شود و باعث طعم تند و بوی گزنده می گردد .
فیبر نیز از موادی است که باعث افت کیفیت کنجاله می گردد .
ترتیب تکامل اصلاح در این گیاه روغنی به قرار زیر بوده است :
ارقام ( 0 ) : در این ارقام میزان اسید اروسیک به حد بسیار کمی تقلیل یافته بطوریکه در ارقام امروزی تقریباً به صفر رسیده است .
ارقام ( 00 ) : در این ارقام علاوه بر میزان اسید اروسیک میزان گلوکز اینولات نیز بسیار کاهش یافته است .
ارقام ( 000 ) : در این ارقام هر سه ماده نامطلوب اسید اروسیک ، گلوکز اینولات و فیبر به حداقل رسیده اند .
تجزیه مواد تشکیل دهنده بذر کلزا
ترکیبات پروتئین روغن رطوبت هیدارات کربن مواد معدنی کلوکز
اینولات
مقدار % 25-17 45-40 3/7-5/5 25-20 3/5-2/3 4-1
روغن کلزا در مقام مقایسه با روغن حاصله از دانه های روغنی ممتاز آفتابگردان ، ذرت و سویا به دلیل حضور اسیدهای چرب اشباع نشده و فاقد کلسترول از کیفیت تغذیه ای بالایی برخوردار است .
ارقام کلزا دارای دو تیپ بهاره و پائیزه می باشند که ارقام بهاره به دلیل دوره رشد کوتاهتر از عملکردکمتری برخوردارند و در ضمن نیازی به بهاره سازی(ورنالیزاسیون) ندارند ، درحالیکه ارقام پائیزه نیازمند گذراندن یک دوره سرما می باشند .
جدول زیر برخی ارقام رایج در ایران و ویژگی های آنها را نشان می دهد :
نام رقم نوع رقم کد رقم عملکرد
دانه ton/ha درصد روغن سازگاری
طلایه ( کبری ) پائیزه 00 3/4-1/2 3/41-41 سرد و معتدل سرد
زرگل ( سرز ) پائیزه 00 8/4-2 45-42 سرد
PF7045/91 (ساری گل) بهاره 00 8/4-2 45-42 معتدل و گرم و مرطوب
Okapi پائیزه 00 3 43 معتدل سرد و سرد
Fornax پائیزه 00 3 43 سرد
SLM 0461 پائیزه 00 3 43 سرد
Orient پائیزه 00 9/2-7/2 44-42 معتدل سرد
Colvert پائیزه 00 9/2-7/2 53 معتدل سرد
Option 501 بهاره 00 7/2-5/2 44-43 گرم و مرطوب
هیبرید Hyola 401 بهاره 00 2/3-8/2 45-43 معتدل و گرم و مرطوب
هیبرید Hyola 308 بهاره 00 9/2-7/2 46-44 معتدل و گرم ومرطوب
گیاه شناسی :
کلزا از تیره شب بوئیان یا چلیپائیان ، گیاهی علفی با دوره رشد یکساله می باشد دارای ریشه عمودی و بلند است که در شرایط مناسب تا عمق 80 سانتی متری خاک وحتی بیشتر نیز نفوذ می کند .
کلزا دارای یک ساقه‌اصلی و تقریباً مدور می باشد که پس از به گل نشستن ساقه اصلی رشد ساقه های فرعی آغاز می شود و تعداد زیادی شاخه فرعی منشعب می شود ارتفاع نهایی بوته بین 200- 50 سانتیمتر است .
برگهای کلزا به سه فرم چسبیده به آغوش ، چسبیده معمولی ، و دارای دمبرگ مشاهده می شوند .
گل آذین به شکل خوشه بلندی است که در آن گل ها از قسمت پایین خوشه شروع به شکفتن می کنند .
کلزا گیاهی عمدتاً خود گشن است که میزان خود گشنی آن بیش از 70% می باشد .
میوه کلزا غلاف یا به عبارت عامی خورجینی به طول 5 تا 10 سانتی متر است که فاقد کرک بوده و در انتها به یک منقار منتهی می شود .
شرایط اقلیمی : کلزا محصول مناطق معتدله است ، اما با اصلاح ارقام جدید سازگاری این گیاه به مناطق سرد نیز گسترش یافته است .
آزمایشات نشان داده اند بیش از 90% بذور کلزا در دمای 20 تا 25 درجه سانتیگراد ( دمای مطلوب ) درمدت 1 تا 2 روز جوانه میزنند در حالیکه در دماهای 2 تا 3 به 34 تا 67 درصد کاهش می یابد .
کلزا در تمام مراحل رشد تا حدودی نسبت به سرما مقاوم است و در حالت روزت تحمل آن بسیار زیاد می گردد .
درجه حرارت پایه برای این گیاه معمولاً 5 درجه سانتیگراد در نظر گرفته می شود .
درجه حرارت مطلوب برای رشد و نمو کلزا 30-25 درجه می باشد ولی قادر به تحمل دمای 40 درجه سانتی گراد برای دوره های کوتاه نیز می باشد و چنانچه درجه حرارت مرحله رویشی بالاتر از مرحله گلدهی و دانه بستن باشد عملکرد نهایی افزایش خواهد یافت .
دامنه فنوپریود برای کلزا بسیار گسترده است به طوری که می تواند در دامنه 10 الی 24 ساعت روشنایی قادر به رشد باشد .
بطور کلی کلزا یک گیاه روز بلند می باشد و روزهای بلند رشد رویشی آنرا کوتاه می کنند و یا افزایش طول روز گاهی تسریع می شود .
عوامل مهم تشکیل عملکرد و کیفیت محصول عبارتند از : شدت تشعشع ، طول روز و ترکیب طیف نوری بعلاوه عوامل آب و هوایی افزون بر تأثیر مستقیم بر عملکرد به طور معنی داری در عملیات برداشت مؤثر است .
چرخه زندگی کلزای پاییزه دارای دو مرحله مشخص است .
مرحله رویشی که اندامهای رویشی در پاییز شکل می گیرند و با گذشت مرحله خواب زمستانه ، گیاه رشد سریع خود را در بهار شروع کرده که این مرحله همراه با تمایز اندامهای زایشی است .
کلزا طی فرایندهای سازگاری در فصل پائیز به درجه حرارت های پائین مقاوم می شود وقتی درجه حرارت در اوایل بهار تغییر می کند به ویژه وقتی که یخبندان های مجدد پس از یک دوره کوتاه گرما حادث می شود اغلب باعث کاهش این مقاومت شده وایجاد خسارت می کند(6-تا12- درجه سانتی گراد).
بسته به وضعیت رشد و نمو و درجه سازگاری و رقم کلزا می تواند سرمای 15- تا 20- درجه را تحمل نماید و حتی وقتی توسط برف پوشیده شده اند به سرماهای پائینتر نیز مقاوم هستند .
دماهای کمتر از 7- تا 15- درجه سانتیگراد برای برگها کشنده است اما گیاهانی که سیستم ریشه آنها به خوبی توسعه یافته و نقاط رشدی توسط برگها پوشیده شده است در دماهای پائین نیز زنده می مانند .
سرمای دیررس دراواخر فروردین و اوایل اردیبهشت ماه در مناطق سرد طی رشد طولی گیاه ساقه ها را به حالت S در آورده و همچنین درهنگام گلدهی با از بین بردن گل آذین بویژه گل آذین اصلی خسارت عمده ای به محصول وارد می سازد .
رکود زمستانه از زمانی که متوسط درجه حرارت روزانه به زیر 2 درجه سانتیگراد می رسد شروع و در بهار زمانی که متوسط دما به بالای درجه سانتی گراد میرسد گیاه از حالت رکود خارج می شود .
با این حال مرحله روزت نمی تواند به مفهوم رشد مطلق باشد تعداد مطلوب برگهای حقیقی در پایان رشد پائیزه 10-8 عدد است .
در بین تمامی عوامل آب و هوایی دما بیشترین اثر را روی کیفیت دانه کلزا دارد .
بیشترین مقدار روغن تحت شرایط روزهای کوتاه ، درجه حرارت های معتدل و رطوبت نسبی پائنتر تولید میشود و بیشترین میزان پروتئین وقتی تولید میشود که روزها کوتاه و درجه حرارت بالا است .
مراحل فنولوژی : برای تشریح مراحل رشد و نمو کلزا می توان از روش کدگذاری توسط دانشمندانی همچون هارپر برکن کمپ ( HB) و سیلوستر وبرادلی (SB) صورت گرفته است .
براساس آخرین روش کدگذاری که توسط انجمن کلزای کانادا ( 1998 ) انجام گرفته است این مراحل به صورت زیر تقسیم بندی شده است : کد مرحله نام مرحله مراحل فرعی 0 جوانه زنی 1 گیاهچه ( سبز شدن ) 2 روزت 1-2 نخستین برگ حقیقی گسترش می یابد 2-2 دومین برگ حقیقی گسترش می یابد 3-2 سومین برگ حقیقی گسترش می یابد 3 غنچه دهی 1-3 گل آذین در وسط روزت قابل رویت می شود 2-3 گل آذین به بالاتر از سطح روزت رشد می کند 3-3 غنچه های پایینی به زردی می گرایند 4 گلدهی 1-4 نخستین گل می شکند 2-4 تعدادزیادی گل می شکندوغلافهای پایینی درازمی شود 3-4 غلافهای پایینی شروع به دانه بندی می کند 4-4 پایان گلدهی و متورم شدن دانه غلافهای پایینی 5 رسیدن 1-5 دانه های غلافهای پایینی به حد نهایی رشد رسیده و حالت شفاف دارند 2-5 دانه های غلافهای پایینی سبز رنگند 3-5 دانه های غلافهای پایینی زرد متمایل به قهوه ای یا سبزمتمایل به زرد شده اند .
4-5 دانه های غلافهای پایینی زرد یا قهوه ای شده اند 5-5 دانه های کلیه غلاف ها قهوه ای شده و بوته می میرد بعضی ازمراحل فوق در شکلهای 1 الی 10 دیده می شود.
علل عمده انتخاب کلزا و توسعه کشت آن در ایران : 1- تجارب ارزنده کشورهای پیشرفته جهان وموفقیت چشمگیر آنها ، درنتیجه امکان دسترسی سریع به یافته های تحقیقاتی و اجرایی آنها .
2-پاییزه بودن آن و درنتیجه امکان استفاده از نزولات آسمانی و نیاز کمتر به آبیاری.
3-در تناوب زراعی با غلات و تعدادی از محصولات زراعی موجب افزایش عملکرد می شود و تا 27% امکان مبارزه مطلوب با علف های هرز نازک برگ غلات را به وسیله علف کش های اختصاصی نازک برگ کش فراهم می سازد .
4-در توسعه صنعت زنبورداری نقش مهمی ایفا می کند .
( در انگلستان سطح زیرکشت کلزا از درختان میوه فراتر رفته و این گیاه را به منبع اصلی تغذیه زنبورهای عسل تبدیل نموده است .
) 5- در مقایسه با بعضی از دانه های روغنی مرسوم ، درصد روغن بالایی دارد و همچنین از کیفیت تغذیه ای مطلوبی برخوردار است .
کشت کلزا در ایران و جهان : سه کشور چین ، هند و کانادا به ترتیب تولید کنندگان عمده کلزا درجهان بوده و 7/70 درصد از کل اراضی زیرکشت کلزای جهان را در سال 2000 در اختیار داشته اند .
طبق آمار سال 2000 ایران با 17240 هکتار اراضی زیرکشت کلزا 06/0 درصد از کل زمین های زیرکشت کلزا جهان را در اختیار دارد که با تولید 17010 تن سهمی برابر 04/0 درصد کل تولید جهان را به خود اختصاص داده است .
یعنی عملکرد کلزای ایران 987 کیلوگرم در هکتار بوده که نسبت به متوسط جهانی 67 درصد میباشد .
در بین استانهای کشور بیشترین میانگین میزان عملکرد کلزا در سال زراعی 79-78 کیلوگرم در هکتار مربوط به دشت مغان و کمترین آن با 129 کیلوگرم در هکتار مربوط به استان کرمانشاه بوده است .
سابقه کشت کلزا در استان چهارمحال و بختیاری : دراستان چهارمحال و بختیاری کشت کلزا تقریباً از سال زراعی 74-73 آغاز و در سال زراعی 79-78 سطح زیرکشت به 20 هکتار و متوسط عملکرد 333 کیلوگرم درهکتار افزایش یافته است .
در سال زراعی