کلزای علوفه ای
مقدمه:
کنجاله کلزا علوفه ای است با پروتئین بالا و نسبت مناسب لیزین به سیستئین.
این گیاه با گیاهان خانواده لگومینوز ترکیب خوبی می سازد و کلزا علاوه بر اینکه خود به تنهایی گیاه علوفه ای مناسب است ، با سویا و دیگر گیاهان نیز مخلوط خوبی درست کمی کنند.
به رغم اینکه قرن ها از روغن کلزا برای مصارف خوراکی در آسیا، شبه قاره هند و توسط مردم فقیر اروپا استفاده می شد ولی استفاده گسترده از آ ن برای این منظور فقط بعد از جنگ جهانی دوم رواج یافت .
البته مصارف صنعتی روغن کلزا زیاد است و احتمالاً اهمیت بیشتری نیز پیدا خواهد کرد.
اگر چه در برخی کشور های آسیایی هنوز از کنجاله کلزا به عنوان یک کود استفاده می شود ، ولی ارزش این گیاه زراعی به عنان یک ماده غذایی غنی از پروتئین برای دام ها بیشتر افزایش یافته است و.
مصارف مختلف کلزا باعث شده است ارقام ویژه ای از این گیاه تولید شوند و تفاوت بین سه نوع اصلی این ارقام از لحاظ کیفیت بذر حائز اهمیت است :
ارقام دارای اسید اروسیک بالا (HEAR) ، راقام دارای اسید اروسیک پایین (LEAR) و کنولا.
اصطلاح کنولا به بذر یا فرآورده های بذوری اطلاق می شود که حاوی کمتر از 2 درصد اسید اروسیک در روغن خود و حاوی کمتر از 30 میکرو مول بر گرم گلوکوسینولات های آلیفاتیک در کنجاله خود می باشند .
بذور کوچک و کروی شکل کلزا معمولاً حاوی بیش از 40 درصد روغن هستند و در همین خال بقایای حاصل از روغن کشی کنجاله 36 تا 44 درصد پروتئین است .
تولید جهانی :
ایجاد ارقام ویژه برای بازارهای خاص صنعتی ، کشت و کار این گیاه را افزایش می دهد.
اکثر کشورهای تولید کننده کلزا، محصول کلزا را به مصرف داخلی می رسانند .
حدود 90 درصد تجارت کلزا در اختیار کانادا و اتحادیه اروپا است که تقریباً به نسبت مساوی در اختیار دارند اما اتحادیه اروپا تقریباً نیم از تجارت جهانی را نیز به خود اختصاص داده است.
در حالی که ژاپن 40 درصد واردات را در اختیار دارد.
مهمترین وارد کنندگان روغن عبارتند از : چین ، اتحادیه اروپا، هند و آمریکا.
علوفه کلزا در تغذیه دام :
با افزایش روز افزون جمعیت ، توسعه دامداری ها و بهبود وضعیت تغذیه مردم نیاز به منابع جدید غذایی خصوصاً چربی ها و پروتئین های گیاهی بیشتر احساس می شود .
در همین راستا جهت تغذیه علوفه دام ، تحقیقات گسترده ای در زمینه زراعت کلزا شروع شده ، و کشور های چین ، فرانسه ، انگلستان ، هند و کانادا پیشگامان کشت و توسعه کلزا می باشند.
ارقام اولیه کلزا به علت داشتن «اسید اوراسیک» در روغن و گلوکزینولیتهای سمی در کنجاله کمتر مورد استفاده قرار می گرفت .
اما هم ا کنون ارقام یک صفر دو صفر که در ارقام سه صفر اسید اوراسیک کمتر از دو درصد و گلوکزینولیتهای سمی کنجاله به 18 تا 30 میکرو مول در هر گرم کنجاله رسیده است ، برای تهیه علوفه دام مناسب می باشند.
استان گلستان با سطح زیر کشت حدود 35 هزار هکتار، یکی از قطبهای تولید محصول کلزا در کل دانه های روغنی کشور می باشد و با کاهش سطح زیر کشت پنبه ، امید است با تولید علوفه کلزا به صورت علوفه کنجاله سبز یا سیلویی تا حدودی مشکلات دامداران بر طرف شود .
علاوه بر این در مصرف علوفه کلزا باید احتیاط هایی صورت گیرد که از آن جمله زمان مناسب برداشت علوفه می باشد که باید در اوایل غلاف بندی گیاه قطع و به مصرف دام برسد.
زیرا بعد از تشکیل غلاف (محل اصلی سنتز گلوکزینولیتها) درصد مواد سمی علوفه بالا می رود.
همچنین از خشک شدن علوفه ، و در موقع جمع آوری ساقه های خشک ، باید از خشک بدون علوفه اطمینان حاصل نمود ، زیرا چنانچه علوفه مرطوب برداشت شود ، قارچ ها در علوفه رشد کرده و باعث کپک زدگی می شود .
به طور کلی باید پذیرفت که تغذیه انحصاری نشخوار کنندگان با علوفه کلزا صحیح نمی باشد.
اهمیت و جایگاه کلزا در ایران :
دانه کلزا از سال های گذشته وارد کشور شده و تحقیقات متعددی بر روی آن انجام گرفته است .
در سال های اخیر به دلیل توجه بیشتر به توسعه و ترویج کلزا، سطح زیر کشت آن افزایش قابل ملاحظه ای یافته و در سال زراعی 1380 تا سال 1381 به بیش از 70 هزار هکتار رسیده است.
ویژگی های خاص گیاه کلزا و سازگاری آن با شرایط مختلف آب و هوایی ، اهمیت این محصول را بیشتر نموده و به عنوان نقطه امیدی جهت تأمین روغن خوراکی مورد نیاز کشور به شمار آمده است.
در این خصوص می توان به موارد زیر اشاره کرد :
کلزا می تواند در تناوب با زراعت گندم و جو قرار گرفته و از تراکم بیماری ها ، آفات و علف های هرز بکاهد و باعث افزایش عملکرد دانه این محصولات شود.
دارا بودن تیپ های بهاره ، زمستانه و حد واسط، امکان کشت این گیاه را در شرایط متفاوت اقلیمی وجود دارد.
در کشت پاییزه نیاز به آبیاری کمتری بوده و امکان استفاده از نزولات آسمانی پاییزه و زمستانه وجود دارد.
کلزا دارای پتانسیل عملکرد بالا بوده و در بین دانه های روغنی از درصد روغن بالایی (40 تا 45 درصد) برخوردار است.
در راضی شالیزار بعد از برداشت برنج می توان از ارقام بسیار زودرس کلزا جهت کشت استفاده نمود.
فصل رشد کلزا با سایر دانه های روغنی متفاوت بوده و زمانی که ظرفیت واحدهای روغن کشی خالی است این گیاه برداشت می شود.
کلزا با تقدم برداشت در مقایسه با گندم ، زمینه لازم برای کشت دوم محصولات تابستانه را فراهم می سازد.
با اعمال مدیریت صحیح و استفاده از روش های ساده ، امکان کاشت ، داشت و برداشت آن در شرایط مختلف و با امکانات محلی وجود دارد.
به علت بقایای گیاهی مطلوب، علاوه بر تأثیر مثبت در میزان ماده آلی خاک ، در تأمین علوفه مورد نیاز زارعین نیز مؤثر است.
در توسعه صنعت زنبور داری نقش مهمی را می تواند ایفا کند.
به علت پاییزه بودن ، برخلاف ساز دانه های روغنی بهاره در رقابت با محصولات پر درآمد بهاره قرار نمی گیرد.
در مناطقی که در بهار به علت محدودیت آب و هم زمان آبیاری محصولات بهاره با آخرین آب، مشکلاتی در آبیاری دارند ، می توان با کشت کلزا به ویژه ارقام زودرس ، این مشکل را حل نمود.
با کشت ارقام زودرس کلزا در مناطق دیم که بارندگی پاییزه مطلوب دارند ولی در بهار با خشکی مواجه می باشند نتیجه بهتر از غلات عاید می گردد.
تکامل اصلاح کلزا از کلزای سنتی تا ارقام اصلاح شده به صورت زیر می باشد: کلزاهای سنتی (HEAR) : هنوز هم تولید شده و حاوی 22 تا 60 درصد اسید اروسیک در روغن و 100 تا205 میکرو مول گلوکوزینولات در هر گرم کنجاله می باشند.
ارقام یک صفر (LEAR) : معمولاً واریته های کانادایی بوده و حاوی کمتر از 5 درصد اسید اروسیک در روغن و 100 تا 205 میکرو مول گلوکوزینولات در هر گرم کنجاله می باشند.
ارقام دو صفر : نوع تکامل یافته ارقام یک صفر بوده و حاوی کمتر از 2 درصد اسید اروسیک در روغن و 18 تا 30 میکرو مول گلوکوزینولات در هر گرم کنجاله می باشند.
ارقام سه صفر : نوع اصلاح شده ارقام شعلم روغنی بوده و اصطلاحاً به آنها Candle می گویند که دارای حداقل میزان اسید اروسیک ، گلوکوزینولات و فیبر می باشند.
مشخصات گیاهشناسی : کلزا یک هیبر آمفی دیپلوئید طبیعی ، روز بلند و با مسیر فتوسنتزی C3 می باشد .
کلزا در گونه های گیاهی به تیره چلیپائیان (Cruciferae) و جنس Brassica (براسیکا) تعلق دارد .
در جنس براسیکا انواع گیاهان نوع کلم مثل کلم غده ای و خردل سیاه و ...
نیز وجود دارد .
تنوع گونه ها در این خانواده به این علت است که در بین این گیاهان گرده افشانی خارجی امکان پذیر است.
ضمناً آلودگی بیماری در این گیاهان نیز گاهی یکنواخت می باشد.
مشخصات گیاه کلزا Brassica napus L.
می باشد.
کلزا معمولاً در گونه های گیاهی به دو صورت پاییزه و بهاره کشت می شود .
یکی از مشخصات انواع براسیکا (Brassica) دارا بودن مواد ثانویه مثل گلوکوزینولات می باشد که دارای استرامینو اسید گوگرد دارد با ساختمان زنجیره های جانبی مختلف است.
کلزا به طور طبیعی از دو رگ گیری و اضافه شدن کروموزوم شلغم روغنی Brassica campestris و یک کلم وحشی به نام Brassica oleracea به دست می آید.
به طوری که از شلغم روغنی 18 کروموزوم و از طرف کلم وحشی 20 کروموزوم دریافت کرده است .
کلزای امروزی گیاهی است دیپلوئید با بیش از 38 کروموزم .
دو رگ گیری های دیگر آزاد در کلزا در مناطق جنوب غربی اروپا و مدیترانه و یا سواحل آتلانتیک انجام شده است .
این نوع تولید برای اصلاح کلزا در واحد های تولید بذر بسیار مناسب است.
دانه های کاملاً رسیده کلزا قهوه ای تا سیاه رنگ اند .
قوه نامیه این گیاه بیش از چندین سال ادامه دارد و علف های هرز برای تولید دانه زحمات زیادی ایجاد می کنند.
رشد کلزا : از گیاهچه این گیاه بعد از رشد و جوانه زنی ابتدا 12- 8 برگ سبز تیره در مرحله رزت رشد می کند.
این مرحله رشد گیاه را در مقابل سرمای زمستان مقاوم می سازد.
در زمستان یا قبل از زمستان لازم است که گیاه به مرحله 4 برگی برسد .
در مرحله زرت این گیاه از مرحله رویشی به مرحله زایشی تغییر می کند.
رشد قبل از زمستان برای استحکام گیاه و نیز تولید محصول لازم است.
ریشه : در شرایط آب و هوایی مناسب و زمین مناسب ریشه های جانبی رشد کرده و به شدت منشعب می شوند .
ریشه این گیاه تا عمق 120 تا 150 سانتی متر در زمین فرو می رود.
البته نفوذ ریشه در زمین محدود است.
در زمین های سفت و نیز بدون مواد ارگانیک پوسیده نشده و نیز با رطوبت کم ریشه های جانبی خوب ساخته نمی شوند و به همین دلیل ریشه ها یار شد نکرده و یا ناقص می مانند.
ریشه مناسب در زمستان علاوه بر ایجاد مقاومت در برابر سرما روی میزان محصول اثر دارد .
تنها گیاه قوی، سالم و با ریشه های مناسب می توانند مواد غذایی را در دیگر قسمت های گیاه جمع آوری و ذخیره کنند، ریشه های جانبی مواد غذایی را در خود ذخیره می کنند و در بهار برای رشد گیاه در اختیار آن می گذارند.
قطر حداقل ریشه کلزا قبل از زمستان باید mm 8- 5 و ریشه اصلی نیز به بلندی 20 سانتی متر برسد.
برای رشد ریشه باید در پاییز ازت کافی به گیاه یا زمین داده شود در صورتی که ازت بیش از حد در اختیار گیاه گذاشته شود کاهش رشد ریشه را در پی خواهد داشت.
ریشه ها در این گیاه بر خلاف دیگر گیاهان هستند و نیز ریشه های فرعی در کلزا قادرند آب و مواد غذایی را تا حد امکان از کوچکترین سوراخ های زمین جذب نموده و به گیاه برسانند.
ساقه : کلزا در تراکم باز، ساقه های افراشته و قوی و نیز انشعابات زیادی تولید می کنند ، طوری که ساقه های اصلی تا 2 متر می توانند رشد کنند .
البته این حالات در رقم های مختلف متفاوت است .
لازم به یادآوری است که در این مورد آلودگی و بیماری نقش مهمی دارند .
در گیاه خوب رشد کرده ، ساقه کلزا حتی تا زمان برداشت به رنگ سبز تیره دیده می شود.
برگ : برگ های کلزا به رنگ سبز مایل به آبی بوده و فاقد تار هستند .
کاهش برگ در زمستان کمتر دیده می شود .
در تراکم های تنک برگ های کلزا در زمان گلدهی و رسیدن دانه در سایه قرار می گیرند .
به طوری که وظیفه کربن گیری بر عهده ساقه و خورجین ها گذاشته نی شود .
برگ ها معمولاً قبل از برداشت خشک می شوند و می افتند .
البته این جریان مبنای فیزیولوژیکی دارد که هنوز شناخته نشده است.
ولی معروف است که هرگاه اندیکس برگ نسبت به اندیکس خورجین 3 تا 1 به 4 باشد گیاه حداکثر محصول را تولید می کند.
گل : متشکل از 4 کاسبرگ ، 4 گلبرگ ، 6 پرچم (2 پرچم کوتاهتر از بقیه) و یک مادگی 2 برچه ای است .
اعضای زایشی کلزا دارای تعداد زیادی گل می باشد ( در تراکم متوسط 2000- 4000) بطوری که از پایه 5 تا 20 درصد گل ها قابل لقاح هستند که از آنها 40 تا 60 درصد خورجین می سازد.
گل آذین کلزا خوشه ای باز است .
در گل های باز غنچه ها بصورت افراشته