-1 موقعیت جغرافیای شهرستان شهرستان شیروان در قسمت علیای دره اترک قرار گرفته ، در ناحیه شیروان طول آن60 کیلو متر و پهنای آن 10 تا 15 کیلومتر بوده که در پایین دشت توسط تپه ماهور های رضا آباد بسته می شود .
در شمال کوه های هزار مسجد و در جنوب ، کوه های بینالود از شمال غربی به طرف جنوب شرقی کشیده شده است .
شهرستان شیروان از شمال با جمهوری ترکمنستان ( حدوداً 65 کیلو متر ) مرز مشترک دارد .
از شرق با شهرستان فاروج از جنوب با شهرستان اسفراین و از غرب با شهرستان بجنورد همجوار بوده وبین 27 57 ºتا '18 º58 طول و'5º37 تا '54 º37 عرض جغرافیایی واقع شده است وسعت آن 3904 کیلومتر مربع معادل 1.2 درصد مساحت استان می باشد .
مرکز آن شهر شیروان در 56 º57 تا 24 º37 عرض جغرافیایی، در فاصله 60 کیلومتری قوچان، 195 کیلومتری غرب مشهد و 52 کیلومتری شرق بجنورد قرار دارد .
ارتفاع این شهر از سطح دریا 1095 متر است .
شهرستان شیروان از دو عارضه کوهستانی و دشت تشکیل ده است .
در شمال آن کوه های کیگول واقع شده اند که محل مناسب ییلاق دامداران منطقه است .
در دامنه های جنوبی این کوه های دشت حاصلخیز شیروان قرار دارد .
1-1-1- تقسیمات کشوری : شیروان در زمان حکومت صفویه مرکز حکومت ایلخانی شمال خراسان بوده که به مرور زمان موقعیت سیاسیخود را از دست داد ، بطوری که در دوران قاجاریه مرکز حکومت از این شهر به قوچان یا بجنورد که دارای حکام مقتدری بودند شد .
تا سال 1316 ولایت قوچان شامل بلوک سر ولایت ( مرکز آن قوچان )، میان ولایت و شیروان ( مرکز شیروان ) یکی از ولایات خراسان بود.
در این سال شیروان نیز بخشی از توابع شهرستان قوچان به حساب می آمد .در سال1339 از شهرستان قوچان منتزع و با مرکزیت شهر شیروان شامل سه بخش و هشت دهستان با نام های تکمران ، جیرستان ، حومه ، زورام ، زیارت ، سیوکانلو ، گیلان ، قوشخانه در سطح شهرستان ارتقاء یافت .
با اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری در محدوده شهرستان های شیروان و قوچان و همچنین انجام الحاق و انتزاع های به موجب مصویه شماره 40166 / ت 41 ک - 3/4/69 در این شهرستانهشت دهستان حومه ، زورام ، زیارت ، سیوکانلو، قوشخانه، گلیان تکمران ، جیرستان و ( جدول شماره 2 )و طبق توصیب نامه شماره 84902 /ت 125/ک – 1/ 69بخش های مرکزی و سرحد ( جدول شماره 1 ) ایجاد گردید .
این شهرستان در حال حاضر دارای یک نقطه شهری می باشد دهستان های تابع مرکز بخش بخش تکمران، جیرستان لوجلی سرحد حومه ، زوارم ، زیارت ، سیوکانلو، گلیان شیروان مرکزی قوشخانه بالا ، قوشخانه پایین ینگه قلعه علیا قوشخانه نام مرکز ، تعداد آبادی ها و وسعت دهستان های شهرستان شیروان ، 1374 بخش ها 1.
مرکزی 2.
سرحد به مرکزیت لوجلی 3.
قوشخانه برمرکزیت ینگه قلعه دهستان مرکز آبادی وسعت (کیلومتر ربع) تکمران توکور 25 582 جیرستان کوسه 17 468 حومه امیر آباد 19 507 زوارم زوارم 10 200 زیارت زیارت 17 538 سیوکانلو هنامه 30 451 گلیان گلیان 19 482 قوشخانه بالا ینگه قلع پایین 30 759 قوشخانه پایین تحلی محمد 15 452 -1- ویژگی های طبیعی: 2-1-1- وضعیت توپوگرافی : منطقه مورد مطالعه( شمال خراسان ) بوسیله دو رشته کوه کپه داغ شمال و بینالود در جنوب احاطه شده است .
این ارتفاعات از کوه های جوان کشور و استان هستند ، که حاصل آخرین مراحل کوهزایی در دوران سوم زمین شناسی می باشند .
وجود ارتفاعات فوق الذکر و اثریکه در وضع طبیعی این بخش از کشورمان دارند ، بااعث بوجود آمدن یک منطقه مشخص ترکمنستان در شمال متمایز می باشد .
بطور کلی وضعیت توپوگرافی منطقه به شرح زیر است : - ارتفاعات الف ) ارتفاعات کپه داغ : این رشته کوه در شمال منطق واقع شده است و جهت آن شمال غربی – جنوب شرقی می باشد، که از غرب منطقه به موازات مرز ایران و ترکمنستان شروع و تا نزدیکی مرز های شرقی استان ادامه می یابد .
این کوه ها به سه قسمت اصلی می شوند و به همین جهت نیز در هر بخش از منطقه با نام خاصی معروف هستند .
قسمت اول این رشته کوه شامل نواحی مرتفع شهرستان شمال بجنورد و شیروان است که بنام کوه های قره داغ معروف است .
بخش مرکزی آن بنام هزارمسجد و بخش شرقی آن نیز به نام کپه داغ معروف می باشد .
ب )ارتفاعات بینالود : این رشته کوه به موازات کوه های کپه داغ با جهت شما غربی – جنوب شرقی در جنوب این ارتفاعات قرا گرفته است ، و منطقه شمال خراسان را از مناطق استان و کشور جدا نموده است .
رشته کوه های بینالود از حد غربی استان شروع و با بریدگی های تا مرز افغانستان ادامه دارد .
با توجه به وجود بریدگی های شمالی – جنوبی عمود بر ارتفاعات این کوه های به 4 قسمت تقسیم می شوند و به همین جهت نیز هر قسمت به اسامی مختلفی معروف است .
غربی ترین بخش این رشته کوه ، کوه های کم ارتفاع جنوب شهرستان بجنورد بنام الاداغ معروف است .
حد فاصل بریدگی راه اسفراین – بجنورد تا بریدگی معروف می باشدوادامه آن تامرزافغانستان بنام کوه های سرجام نام گرفت است.
ج ) سایر ارتفاعات : سایر ارتفاعات مهم خراسان عبارتند از کوه های شتری ، ارتفاعات کوهسرخ ، آهگرانو ...
که نقش بسیار مهمی در استقرار جمعیت دارند .
1.
دشت ها: به تبعیت از وضعیت شمال خراسان ، دشت ها نیز عمدتاً با جهت شرقی – غربی در حد فاصل بین ارتفاعات منطقه بوجود آمده اند ، که مهمترین آنها عبارتست از : الف ) دشت قوچان - شیروان این دشت یکی از دشت های بزرگ و مهم شمال خراسان می باشد که در بخش مرکزی منطقه قرار گرفته است ، دشت شیروان- قوچان دارای وسعتی حدود 1300 کیلومتر مربع است، که از شمال به ارتفاعات هزار مسجد و از جنوب به کوه های شاه جهان ، از غرب به کوه های هزار جریب و از شرق به حوضه کشف رود محدود می باشد .
ماخذ : طرح جامع شهرستان شیروان - سازمان مسکن و شهر سازی خراسان رضوی 2.
وضعیت خاک : منطقه مورد مطالعه بدلیل برخورداری از وضعیت مناسب توپوگرافی ، اقلیم معتدلو ...
از شرایط مساعدی برای تشکیل خاک های مناسب برای فعالیت های کشاورزی برخوردار می باشد .
لیکن این منابع بدلیل کوهستانی بودن منطقه محدود است و عمدتاً در دشت ها مشهد، شیروان،قوچان، دشت بجنورد ، سملقان ، قره میدان ، درگز ، سرخس و دره های واقع در ارتفاعات و ...
واقع شده اند .
شیروان براساس گزارش مهندسان مشاور ستکوپ بشرح زیر است : خاک دشت قوچان - خاک های دشت قوچان - شیروان از بافت متوسط برخوردار هستند و فاقد شوری می باشند .
خاک های این ناحیه برای فعالیت های کشاورزی مساعد است و امروزه در این ناحیه یکی ازمتمرکز ترین فعالیت های کشاورزی استان انجام می شد که راندمان اغلب محصولات آن بیش از استان خراسان می باشد .
بطور کلی از نظر خاک و نوع آن بخصوص در دشت های شمال خراسان با محدودیتی مواجه نمی باشد و عمدتاً محدود کننده مواجه می باشند : 1.
فرسایش زیاد بخصوص در حواشی رود خانه و مسیل ها با توجه به شیب زیاد دره ها 2.
محدودیت آب که در صورت رفع این دو عامل کشاورزی منطقه بیش از پیش شکوفا خواهد شد .
3- آب وهوا : شهرستان شیروان در حوضه آبخیز رودخانه اترک در شمال استان خراسان قرار گرفته است .شناخت خصوصیات آب وهوایی در مطالعات روستایی به لحاظ ارتباط وسیعی که اقلیم با پوشش گیاهی ، نوع جنسیت ، توزیع و پراکندگی و تمرکز روستا، نوع مساکن روستایی و ...دارد از اهمیت ویژه ای برخورداراست .
براساس آمار موجود در طی دوره آماری 78- 1348 و از ایستگاه به روستایی منصوران می باشد .
متوسط درجه حرارت سالیانه 12.3 سانتیگراد معدل حداکثر دما در مرداد ماه با 23.7 درجه سانتی گراد بالاترین و معدل حداقل دما بهمن ماه با 8- درجه سانتیگراد پایین ترین میزان را به خود اختصاص داده اند میانگین بارندگی سالیانه ایستگاه سر یک آب شیروان 248.8 میلی متر استومیانگین رطوبت نسبی سالانه 59.4 درصد می باشد .
4- منابع آب : الف – منابع آب سطحی : مهمترین دشت حوضه آبریز رودخانه اترک ، دشت قوچان ، شیروان می باشد .
عمده ترین منابع آب سطحی در شهرستان شیروان از ارتفاعات شرچشمه گرفته و پس از وارد شدن به دشت شیروان به رودخانه اترک می پیوندد بهترین منابع آب سطحی شیروان عبارتند از : رودخانه اترک ، قلجق ، تنوان، زورام ، هنامه، اوغاز ، قوشخانه .
در این میان رودخانه قلجق به عنوان مهم ترین رودخانه شهرستان مطرح بوده که از ارتفاعات آغاص در شمال شیروان سرچشمه می گیرد وبه دشت شیروان می ریزد .
وسعت حوضه آبریز آن تا ایستگاه بارزو 496.67 کیلومتر مربع است و حجم برآورد سالیانه رودخانه در محل ایستاه بارزو در طی دوره آماری 21 ساله 41.95 میلیون متر مکعب گزارش شده است .
مهمترین دشت حوضه آبریز رودخانه اترک ، دشت قوچان ، شیروان می باشد .
ب - منابع آب زیر زمینی : علاوه بر منابع فوق الذکر دشت قوچان – شیروان از لحاظ منابع آب زیرزمینی بسیار غنی وبا اهمیت است .
براساس آمار های موجود در شهرستان 201 حلقه چاه عمیق و 50 حلقه چاه نیمه عمیق تخلیه سالیانه 253 متر مکعب موجود می باشد تعداد قنات های دایر شهرستان بالغ بر 169 رشته و تعداد چشمه های شهرستان نیز 289 دهنه می باشد که از تعداد چشمه ها 82.6درصد آن دائمی و 17.4 درصد فصلی می باشد .
که در مجکوع تخلیه سالیانه آب های زیر زمینی بالغ بر 253 میلیون متر مکعب از چاه عمیق ونیمه عمیق می باشد .
5.
پوشش گیاهی : پوشش گیاهی شهرستان را می توان به دو دسته جنگل و مرتع تقسیم بندی نمود .
که در اینجا به تقسیمات فرعی هر یک می پردازیم .
الف – پوشش جنگلی : بیشترین نوع آن درختی به نام سرو کوهی Gunperus باشد این درخت در نواحی کوهستانی شمال شهرستان شیروان به خصوص در کوه گلول و کوه های سرداب و سرانی به صورت جنگل های کم پشت و تنگ در آمده است .
علاوه بر سرو کوهی ( ارس )، گردو، بادم و انجیر نیز در منطقه مشاهده می شود پوشش جنگلی شهرستان در سال 1387 براساس آمار اداره کل منابع طبیعی استان خراسان پوشش جنگل تنگ 25 – 5 درصد در حدود 31957 هکتار برآورده شده است .
ب – پوشش درختچه ای : این پوشش گیاهی نسبت به پوشش جنگلی فراوان تر می باشد درختچه های این ناحیه بهتر از گونه های خاص مانند زرشک teonticو شمشاد Bunus Seperviruns می باشد .
این مراتع ، مراتع در جه یک ( خیل خوب ) محسوب می شود این مراتع 50 درصد بالغ بر 10475 هکتار می باشد که شامل گونه های دیگری از جمله کرکو ، زالزالک ، گلوم ، درضه و گیاهان بالشتی می شود که توان تولید 120 کیلو متر در هر هکتار را دارند .
مراتع درجه 2 شهرستان مراتع نیمه متراکم 50- 25 درصد 73460 هکتار می شود شامل گونه های فوق بوده و میزان تولید علوفه آندر حدود 100 کیلوگرم در هکتار می باشد مراتع درجه3 مراتع کم تراکم شهرستان 25- 5 درصد بالغ بر 94614 هکتار می شود و شامل گونه های در مندف گون و قیاق می باشد و مقدار تولید علوفه آن در هر هکتار 80 کیلو متر می باشد بیشه زار و درختچه زار 465 هکتار، زراعات آبی و باغات 36790هکتار زراعت دیم 29573 هکتار، سطوح آبی 16 هکتار و مناطق مسکونی 1586 هکتار می باشد .
کل مراتع شهرستان نیز بالغ بر 378936 هکتار می باشد .
وضعیت مراتع و جنگل های طبیعی : از مقدار حدود 290000 هکتار عرصه منابع های طبیعی تجدید شونده این شهرستان حدود 50000 هکتار شامل عرصه جنگل های طبیعی وبقیه مراتع مشجر و مابقی جزو مراتع غیر مشجر می باشد .
عهده مساحت جنگلی و مراتع مشجر شیروان در ارتفاعات گلول و سرانی ، تنبل ، آغاص ، کونجخور، سیاه ماسور ، ذکریا، آق کمر، پتلگاه و قردایاق قرار دارند که جزو مراتع خوب عشایری شهرستان محسوب می شوند .
مراتع دیگرباارزش شهرستان شیروان شامل : دامنه شمالی کوه شاه جهان ، ارتفاعات امام حاضر سنجربیک ، آرماتلی ، گومک ، زوارم ، آجان ، سوگتلی، چاهک، پلو خور ، قنبر علی ، خاتم خان ، ارتفاعات آلمه سار و مناطقی پایین و بالا می باشد .
گونه های مرتعی